Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З

Түбір мен қосы мш аны ң озара жымдасып кетуі кейде бастапқы 
түбірдің өзінің дербес мағынасын жоғалтып, ескіруінен болуы мүмкін. 
М үндай жағдайда түбірдің бастапқы сипаты басқа сөздермен 
сал ы сты р у а р қ ы л ы , о н д а й м ү м к ін д ік б о л м а ғ а н ж а ғд а й д а , 
қосымшаның қүрамы (қазіргі тілде актив болмаса да, белгілі болуы 
ықтимал) арқылы анықталады. Мына фактілерге назар аударайық: 
ілгері, айт, жоры, алда, байла, арт, сан,
т.б. Осы сөздердің қай- 
қайсы сы да, ж оғары да айты лғандай, түбір мен қо сы м ш ан ы ң
жымдасып кетуінен пайда болған. Оны салыстыру арқы лы ғана 
байқауға болады. Айталық, 
айт
созін онымен мағыналас 
айқай,
айқын
сөздерімен салыстырсақ ортақ түбір 
ай
екеніне көзіміз жетеді. 
Ал 
-ты
түбірмен кірігіп кеткен қосымша болып шығады. Сол сияқты, 
айкай, айқын
создерінің қүрамындағы 
-қай, -қын
да қосымшалар. 
Кет
созінің қүранды екенін 
кел, кері, кейін
создерімен салыстыру 
арқылы анықтауға болады. Алғашқы создің соңындағы 
т, айт
созінің 
қүрамындағы т -м е н бірдей. Бүл екеуі де етіс қосымшасы. Байырғы 
түбір оз дербестігін жоғалтқаннан кейін барып, етіс қосымшалары 
жалғанып, жымдасып кеткен. 
Жорыт
етістігінің қүрамы н анықтау 
үшін, 
жорга
сын есімімен салыстыру мақүл. Сонда ортақ түбір 
жор
екені корінеді. Ал коне түркі тілінде 
йор-жоры, шабуыл-да жур
создерінің мағынасын берген. Түбір мен етіс қосымш асының бірігіп 
жымдасуы 
арыл
сөзінің қүрамында да бар. Коне түркі тіліндегі 
арыс
созі — 
таза, кіршіксіз
деген мағынада қолданылған. Қ азақ тіліндегі 
ар (ары таза
дегендегі) абстракцияланып, соңғы жуан дауысты түсіп 
қалған. Ілгері үстеуін батыс қазақтары тіліндегі 
ілкі,
оңтүстік 
қазақтары тіліндегі 
ілуде
сөздерімен салыстыруға болады. Бүл екеуінің 
ортақ түбірі 
іл,
коне түркі тілінде 
алгы жақ, алды
мағыналарында 
жүмсалған. 
-гері—
коне түркілік барыс септіктің күрделі қосымшасы, 
- к і—
сын есім жасайтын аффикс (қазіргі тіліміздегі актив қосымша), 
-де —
жатыс жалғауы. 
Алда, байла
етістіктерін 
ал аяқ, ала коңіл, ала
қол
және 
бақ, бау
есімдерімен салыстыруға болады. Сонда 
алда
етістігі 
ал
жэне 
да
элементтеріне ажырайды. Ал коне түркі тілінде 
айла,
өтірік
созінің мағынасында қолданылған 
-да —
етістік жасайтын 
-ла
аффиксінің фонетикалық варианты. 
Байла
етістігінің аргы түбірі - 
бай,
ал 
-ла
жаңағы аффикс. Бірақ осы түбірді (немесе негізді) 
бақ,
бау
создерім ен салы сты рсақ, түбір қү р ам ы к ү р д елір ек екені 
байқалады. Салыстырма материалдарға жүгінсек, коне түркі тілінде 
қимыл есімін жасайтын 
-г
аффиксі болғанын кореміз. 
Бақ
созінің 
қүрамындағы сол г-ның қатаң варианты (ойткені қ азақ тілінде соз 
соңында үяң дауыссыз айтылмайды). Олай болса, 
байла
етістігінің
117

қүрамындағы ы-де сол қосымш аның фонетикалық корінісі 

жүктеу/скачать

Достарыңызбен бөлісу: