Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| жатыр
етістігінің қүрамындағы -ыр көрсеткіші мен -р есіміиелік түлғаны салыстыру арқылы көз жеткізуге болады. -Ыр түлғалы есімшелер оңтүстік-батыс түркі тілдерінде ғана түрақталы п қалған ы мәлім. Ал қы п ш ақ тілдерінде, соның ішінде қазақ тілінде бүл аффикстің аш ы қ дауысты варианттары ғана қолдан ы лады . С өйтіп -ыр, -ар аф ф и кстері этимологиялық жағынан бір ғана түлғаның екі варианты болып табылады. Тілімізде -ыр келер ш ақтық мәнде жатыр етістігінің қүрамында ғана сақталған. Сондай-ақ -лық аффиксінің варианттары арасындағы жіктеліс те осы тәріздес. Зат есім жасайтын -лық пен сын есім жасайтын аф ф икс этим ологиялы қ ж ағы нан екі түрлі грамматикалық түлға еместігі белгілі. Алайда қазіргі тіліміздің нормасы түрғысынан біз сын есім жасайтын -лы аффиксі мен зат есім жасайтын -лық аффиксі жайлы арнайы әңгіме етеміз. Бүл ретте де бір ғана м орф ологиялы қ элементтің қы зметі мен мағынасы жағынан саралануын көреміз. Қазіргі түркі тілдерінде қолданылатын жіктік және тәуелдік жалғаулардың I —II ж ақтары н ы ң жіктеу есімдіктерінен қалы птасқанды ғы мәлім. Ж іктеу есім діктерінің ж алғауға ай н ал у п р о ц есін д е бірш ам а т о л ы қ тү л ғал ы ж іктік (баяндауыш тық) жалғаулар есебінде қ ал ы п тасқан да, олардың барынша қысқарған, редукцияланған түлғалары тәуелдік жалғаулар есебінде орныққан. Мүны да бір ғана түлғаның екі вариантының екі түрлі мән алуы деп қараған жөн. Варианттары арасынла жіктеліс болып, әр түрлі грамматикалық мәндерде қалы птасқан түлғалар қатары н а сын есім жасайтын қо сы м ш а -сыз бен е т іс т ік ж асай ты н -сыра қ о с ы м ш а с ы н ы ң қүрамындағы -сыр элементін де жатқызуға болады. Бүлардың бір ғана түлғаның екі варианты екендігін түбірге жалғану тәртібі мен мәнерлік үқсастықтары да дәлелдейді. Сусыз-сусыра, қансыз-қансыра 121 сөздері арасындағы жақындыққа, әрине, тек олардың түбірлес, үялас болуы ғана емес, қосымш алары ны ң мәндестігі де себеп болған. Жалғыз ғана айырмашылық: бірі — есім, екіншісі — етістік. Соңгы грамматикалық мән -а қосымшасына байланысты. -сыз да -сыра да есім түбірге ғана жалғанады. Тарихи түрғыдан қысыр, қысырақ сөздері қүрамындағы -сыр да осы қосымша, ойткені қыя, қысыр, қысырақ создерін озара салыстырғанда ортақ түбір — -қы екені айкындалады. Сонда бүл түбірлер синкретизм дәуірінің қалдығы болып шығады. Бір ғана морфологиялық түлғаның екі түрлі грамматикалық мәнде қалыптасуына бірсыпыра зат есімдердің қүрамында кездесетін -қы (ш ап қ ы , т.б.) м ен қалау рай ды ң күрделі тү р ін ің қүрам ы н да қолданылатын -гы (немесе -қы//-кі) қосымшасын да жатқызуға болады. Қазіргі тілде осы қосымшамен келетін зат немесе абстракт үғым атау лары баста қимыл есімі (қимылдың затқа қатыстылығы) болғандығы белгілі. Алайда соңғы мән тек қана қалау рай түлғасында сақталған. Создердің белгілі бір морфологиялық түлғада қалыптасуы кейде аналогия жолымен де болады. Тілді қолданушылардың санасында ү қ с ас, орайлас создердің м о р ф о л о ги ял ы қ ж ағы нан ы ңғайлас қолданылатын кездері бар. Қазіргі қазақ тіліндегі жиырманшы - жиырмасыншы д еге н ж ар ы сп ал ы со зд ер д ің пайда болуы нда аналогияның ізі байқалады. Дауысты дыбысқа аяқталған создерге тәуелдіктің III жағы жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|