Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| жана
етістігі бар. Қысқасы қазіргі қазақ тіліндегі жақын сөзі үшінші дәрежелі түбір: йа-қ-ын. Соңғы аффикс (ын) — қимыл есімнід түлғасы. Үзын сөзі де алдыңғыға үқсас. Түбірі — уза не узу. Соңғы түбірден узын сөзі жасалған да, ал алдыңғы түбір уза, узар, узақ түрінде сақталған. Қуданда — қырғыз тілінде болу, яғни етістік мәнінде айтылады. Қ азақ тілінде тек есім монінде не комекші етістікпен тіркесіп келеді. Арғы түбірі — қүда (зат есім) -н және -да (-ла -ның 132 варианты) аффикстері арқылы етістікке айналса керек. Бір ескеретін жай -н — әдетте есім түбірге қосылмайтын аффикс. Мақта қазақ тілінде осы түлғасында тек етістік мәнінде қолданылады, есім мәнінде мақтау түрінде жүмсалады. Қазіргі алтай, хақас тілдерінде мақ түрінде, есім мәнінде айтылады. Өткір қ а зақ тілінде н ақ осы фонетикалық сипатта сын есім мәнінде. Осы сөздің өткер варианты бар, ол етістік. Кейбір түркі тілдерінде алдыңғы варианты да (-/-мен келген) етістік мәнінде қолданылады. Бастапқы түбірі — өт. Қ азақ тілінде қараңгы — сын есім. Түбірі қараң болуы керек, ойткені қазақ тілінде қараңдау етістігі де бар. Коне ескерткіштер тілінде қараңгьі тусу, қараңгы болу деген мағынада, яғни, етістік ретіндё де кездеседі. Бастапқы түбірі — қара. С. Е. Малов йаруқпы қаралы тіркесін корсетеді. Қартай — қазақ тілінде тек қана етістік мәнінде. Кейбір ескі жазбалар тілінде есім мәнінде де үшырасады. Ащы (ачы) қазақ тілінде етістік. Ал түрік, түрікмен тілдерінде ащы, яғни, сын есім мәнінде айтылатын корінеді. Түрікмен тіліндегі дірі — тірі болу, яғни етістік. Қазақ тіліндегі тірі — тек қана сын есім. Ескі — өзбек тілінде ескіру мәнін береді, яғни етістік, ал қазақ тілінде тек сын есім ғана, т.б. Туынды түбірлердің синкретизмі оларға негіз болған байырғы түбірлердің ғана емес, қосымшалардың да синкретизмін дәлелдейді. Синкретикалық түбірлерге қосымш алардың жалғануы создердің грамматикалық кластарга жіктелуінің екінші сатысы екені жонінде осы ған д ей ін де соз болады . А лайда В. К о тви ч ай тқ а н д ай , қ о с ы м ш а л а р д ы ң ө зд ер і де а л ғ а ш қ ы қ о л д а н ы л у к е з е ң ін д е синкретикалық болуы ықтимал. Қазіргі тіл қүрамындағы күрделі түбірлерді талдау арқылы қосымшалардың бір кездегі синкретикалық ж алғануы ны ң ізін байқауға болады. Ү қсас түбірлерден үқсас қосы м ш алар арқы лы бірде есім , бірде етістік қ а л ы п та с қ а н . Қ о с ы м ш а л а р д ы ң с и н к р е т и з м і к ей д е о л а р д ы ң ә д е т т е н ты с жалғануынан да байқалады. Жоғарыда келтірілген қуданда сәзінің қүрамындағы н әдетте есім түбірге қосылмайтын болса, бүл арада ол зандылық сақталмаған. Кеңіс созінің қүрамындағы — іс қосымшасы туралы да осындай айтуға болады. Егес, барыс, жатые, журіс тәрізді создер қүрамындағы бүл қосымш аның қолданылуы занды: бәрі де етістік түбірлер. Ал коне түркі тілінде йақ — зат есім, йақ — жақындау, етістік, екі түрлі түбір болған (ДТС, 237). Сонымен қатар, йақын сын есімі ( жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|