Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З

баламасы. Сонда 
~(ы)н
синкретикалық қосымш а болып шығады. 
Сондай қосымш а қатарына 
қашық, кешік
сөздерінің қүрамындағы - 
(ы)қ -ты
жатқызуға болар еді. 
Қаіиық
сөзінің алғашқы түбірі — 
қаш
етістігі. Қ азақ тіліндегі 
кеш
(зат есім, мезгіл атауы) — коне түркі 
тілінде 
кешік, кешігу
сөздерінің мәнін беретін етістік 
кеч
(ДТС, 291). 
Бүдан шығатын қорытынды: 
-қ —
есімнен етістік, етістіктен есім 
жасаған синкретикалы қ қосымш а. Э. В. Севортян түркі тілдері 
фактілерін салыстыра келіп, синкретикалық қосымшалар қатарына 
-ы, -ш (-с), -ла -гын, (-қын), -р,
т.б. жатқызады.1 Синкретикалық 
қолданыстағы мүндай қоымшалар тіпті актив сөздер қүрамынан да 
үшырасады. Қазақ тіліндегі әрі есім, әрі етістік жасайтын 
-л
жүрнағын 
(жарқыл, сартыл, қатал, жоғал, оңал, суал) осы топқа жатқызуға 
болар еді.2 Бүл топқа, сондай-ақ, тарихи түрғыдан есімге тән, бірақ 
қазіргі тіл қүрамында етістіктердің форма өзгертуші қосымшалары 
тобында сақталған -
гы
, т.б. тәрізді аффикстер де жатады.
Сөйтіп етістік пен есімдердің синкретизмі үш түрлі болып келеді: 
синкретикалық байырғы түбірлер, синкретикалық туынды түбірлер 
және синкретикалық қосымшалар.
Сонымен, синкретизм дегенді қалай түсінуге болады? Синкретизм 
немесе синкретикалық түбірлер — грамматикалық мәні мен қызметі 
ж ағы н ан бірд ей , б ір ө ң к ей ‘болм ай ты н сөздер. Ф онетикалы қ- 
қүрылысы жағынан синкретикалық түбірлер бір-бірінен ерекше де 
болуы мүмкін. Алайда олардың арасындағы фонетикалық айырма 
т ү р к і т іл д е р ін ің д ам у ы б а р ы с ы н д а қ а л ы п т а с қ а н д ы б ы с 
сәйкестіктерінің ізі немесе түркі тілдерінің өте ескі дәуіріндегі 
дауыстылардың “түрақсыз” қолданысының қалдығы болуы мүмкін.3 
Қазақ тіліндегі 
көз, көр
сөздері дауыссыз дыбыс сәйкестіктері негізінде 
қалы птасса, 
тура, тузу, тер, тіз
сөздері әрі дауыссыз дыбыс 
сәйкестіктері, әрі дауыстылардың “түрақсы зды ғы ” нәтижесінде 
қалыптасқан. Ал 
тарс-тарс, тырс-тырс, іңір, ымырт
сөздері тек қана 
дауыстылар “түрақсыздығына” қүрылған. Синкретизм термині тілдің 
тарихи даму барысына қатысты қолданылады да, қазіргі тілдің 
қүрамындағы синкретикалық үқсас сөздер әдетте омонимдер деп
1 
Севортян Э. В.
Аффиксы глаголообразования в азербайджанском языке. 
М.,^1962, гл.III.
Ысқақов М. Ы.
Қазіргі қазақ тілі. Морфология. А-А., 1964, 213—214- 
бсттср.
3 
Севортян Э. В.
Об этимологическом словарс тюркских языков. “Вопросы 
Языкознания”. № 6, 1971.
134

аталады. Сонда, айналып келгенде, синкретизм тарихи омонимдер 
болып шығады. Ал омонимдердің қазіргі күйі, яғни, олардың қазіргі 
тілдегі дербестігі ежелгі қүбылыс емес, создер мен морфологиялық 
формалардың тарихи дамуының жемісі. Синкретикалық түбірлердің 
пайда болуын конверсия қүбылысының нәтижесі деп қарауға әсте 
болмайды. Өйткені түркі тілдеріндегі сөздердің бір кездегі екі 
жақтылығы сол күйінде қалып қойған жоқ, әрі қарай екі бағытта 
бір тобы есімдер, бір тобы етістіктер болып, арнайы морфологиялық 
түлғаларға жіктеліп дамыды. Кейде түркі тілдерінде конверсияның 
екінш і түрі — Богородицкий айтатын ф он ети калы қ конверсия 
қүбылысы үшырасатыны бар. Негізі де, семантикасы да бір-біріне 
ешбір үқсамайтын создер фонетикалық өзгерістің нәтижесінде бір ғана 
сипат алады. Синкретикалық түбірлер бүл қүбылысқа да жатпайды.
Түркі тілдерінде ортақ синкретикалық етістіктер мен есімдер 
қүрамында да фонетикалық озгерістер болып отырады. Бүл жай 
әсіресе түркі тілдері дамуының соңғы кезендеріне қатысты. Айталық, 
түркі тілдерінде сөз соңындағы 

жүктеу/скачать

Достарыңызбен бөлісу: