Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| гудуз
(қүтырған) сөзі мен б асқ а түркі тілдеріндегі қутыр етістігін салы сты рад ы .1 Гудуз азербайжан, түрік, түрікмен тілдерінде есім мәнінде, ал қутыр басқа түркі тілдерінде етістік мәнінде қолданылады. Есім мен етістіктің бір-біріне мәндестігі, екеуінің бір ғана түбірден тарағандығы дау туғызбайды. Сонда бір ғана сөзді екі түрлі грамматикалық кластарға жіктейтін тек дауыссыз дыбыстар екені корініп түр. Ол дыбыстардың (р~з) сәйкестігі немесе бірінің екіншісіне ауысуы түркі тілдерінің бүкіл даму тарихынан белгілі. Э. В. Севортян мүндай қүбылысты, яғн и , сөздердің грам м атикалы қ м ағы налары ны ң дыбыстардың сәйкестігі арқы лы айқы ндалуы н ішкі ф лексия заңдылығы деп қарайды. Ішкі флексия зандылыгы грамматикалық қүбылыс есебінде индо-европалық тілдерге тән екендігі мәлім. Алайда түркі тілдерінде үшырасатын осы тәрізді фактілерді түсіндірудің морфологиялық басқа критерийі қазір жоқ. Жаңағы айтылған р ~ з сәйкестігі арқылы үялас есімдер мен етістіктердің жіктелуін түркі тілдері арасында ғана кездесетін қүбылыс деп қарауға болмайды. Бір ғана түркі тілінің қүрамында да осыған үқсас фактілер үшырасып отырады. Оган қазіргі қазақ тіліндегі көз — көр, семіз — семір , т.б. мысал бола алады. Сондай- ақ қазіргі қазақ тілі қүрамында й ~ г, д ~ й дыбыс сәйкестігі де бар: жүйрік — жүгір, адақтау — айақтау. Ф лексиялық өзгерістер бір кезде түркі тілдерінде сөз жасау тәсілі болған дейтін пікірді растай түсетін дауыссыз дыбыстарға қатысты 1 Қараңыз: Севортян Э. В. Об этимологическом словаре тюркских языков. “Вопросы языкознания”, № 6, 1971. 138 тағы 'бір топ фактілер бар, олар бір ғана сөз табына тән болып отырады: жаз- (буктеген нәрсені жазу) — жай- (су жайьілды), сар- (сарылдай агу), сау- (сауъиідай агу). Бүл жерде мынадай сәйкестіктер бар: р ~ з / /д //т ~ г ~ у. Бақ- (бақыла), байқа- (к //г ~ й), қырқу-қию. Сырдаң- сыйдаң, қырмызы-қызыл, т.б. сөз парлары ны ң қүрам ы нан түркі тілдерінің арасында үшырасатын бірсыпыра дыбыс сәйкестіктерін көруге болады. Бүл сөз парларының екі сыңары да бір ғана сөз табына жатқанымен, мағынасы бірдей емес. М үндағы мағыналық а й ы р м а ш ы л ы қ сол д ы б ы с с ә й к е с т ік т е р і а р қ ы л ы б ер іл ген . Дауыссыздардың сәйкестігі кейде аффикстер ыңғайында да көрінетін тәрізді. Қ азақ тіліндегі айық, айыр, кері, кейін, қайт, қайыр тәрізді сөздердің бір-б ірін ен грам м ати калы қ, л ек с и к а л ы қ ерекш елігі түбірмен бірігіп кеткен аф ф икстерге байланы сты екені күм ән туғызбауға тиіс. Н. К. Дмитриев есімше ж әне т.б. етістікке тән аффикстердің этимологиясын соз ете келіп, “А ффикс -ган в новоосманском язы ке” атты мақаласы нда -ар мен оны ң қы саң варианттарының ар асы н д ағы м а ғ ы н а л ы қ д и ф ф е р е н ц и а л а ш ы қ ж ә н е қ ы с а ң дауыстылар сәйкестігіне негізделгендігін айтады. Қ азіргі түркі тілдерінің ішінде азербайжан тілінде аш ы қ дауыстылы -ар мен қы саң дауыстылы -ыр арасында айқы н м ағы налы қ жіктеліс бар. Егер Н. К. Дмитриев айтатын осы белгіні түбірлер қүрам ы нан іздесек, онда кей б ір сө зд ер д ің м а ғы н а л ы қ (кейде стильдік) айырмасы н ақ осындай аш ы қ дауысты мен қы саң дауыстылар сәйкестігіне қүры лғаны н көреміз. Қ азақ тілінде жалтыра мен жылтыра (а — ы), сақырла мен жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|