Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| қургақ, тунгақ (ты)
тәрізді фактілер, яғни, есім түбірге е т іс т ік к е төн (қ а т қ а қ , б а т қа қ с о зд е р ім е н с а л ы с ты р ы ң ы з) қ о с ы м ш а л а р д ы ң ж а л ға н у ы а р қ ы л ы е с ім ж асал у ы с о н д а й синкретизмнің рудиментарлық қалдығы деп қана қаралады. Әйтпесе, доңгақ, оңгақ создері қүрамындағы етістік түбірге жалғануға тиіс қ о сы м ш ан ы ң есім түбірге қосы луы қазір гі тілдің н о р м ал ы қ заңдылығы емес. Қ аш қари корсететін бүдан басқа көзегу, тумагы (косеу, түмау) создері де — сондай фактілер. Әрине, қазіргі қазақ тіліндегі мүндай сөздердің фонетикалық қүрамында біраз озгерістер 136 бар. Қазақ тілінің қазіргі нормасына лайық бүлар көсеу, тумау түрінде (з>с, у>у жэне г, г дыбыстарының түсіп қалуы) дыбысталады. Көз, тум (суық, салқы н) зат есімдеріне етістікке тән қосы м ш алар жалғанған. Синкретикалық түбірлер мен негіздерді шолу мынадай қоры- тындыларға алып келеді: ең алдымен, етістіктер мен есімдердің грамматикалық формалар арқылы өз алдары на грамматикалы қ кластар есебінде қалыптасуы — тіл дамуының барысында пайда болған тарихи қүбылыс. Тілдің өте ежелгі дәуірінде бір-бірінен синтаксистік қоршау арқылы ғана ажыраған создер келе-келе жеке грамматикалық форманттарға ие болып, лексикалы қ, синтаксистік жағынан да ажыраған. Олай болса, тарихи түрғыдан сөздердің етістік және есім деп аталатын грамматикалық (мүмкін, тек морфологиялық) кластарға жіктелуі тілдің грамматикалық қүры лы сы ны ң дамуымен, соның нәтижесінде аффиксация тәсілінің пайда болуымен байланысты. Алайда аффиксация тәсілінің пайда болуынан кейін де түбірлердің синкретизмі жойылып кете қоймаса керек. Оның себебін алдымен аффикстердің екі түрлі қызметінен қарастырған мақүл. Аффикстердің белгілі бір тобы есім д е, етістік те ж асау ар қ ы л ы бүры нғы синкретикалық қалыпты жалғастырса, енді бір тобы айқы н есім м ән ін де қ а л ы п т а с қ а н тү б ір л ер ге де, а й қ ы н етістік м ән ін де қалыптасқан түбірлерге де жалғанып, грамматикалық диффузия қалпында қала береді. Осыдан етістіктер мен есімдердің формалық жіктелу есімдерге тән аффикстердің пайда болуымен байланысты емес пе екен дейтін де пікір туады. Синкретизм түркі тілдеріндегі етістіктер қүрамында үшырасатын ерекше қүбылыстардың сырын ашуға мүмкіндік береді. Бүл ыңғайда ең алдымен мына жайлар еске алынады: аффикстер етістік түбірге ғана емес, есім түбірлерге де жалғанып отырған. Олай болса, белгілі бір сөздің тарихи түрғыдан не тек есімнен, не етістіктен тарағанын аны қтау үш ін он ы ң с и н к р е ти к а л ы қ тү б ір ін ж ән е ж алғанған қосымшаның генезисін, сонымен қатар сол қосымш аның белгілі дәуірдегі қос функциялылығын еске алу керек. Етістіктердің кейбір форманттарының есім генезистілігіне және кейбір есімдер мен етістіктердің үстірт қараған дағы түбірлес сияқтылығына сүйеніп, бірсыпыра зерттеулердің түркі тілдеріндегі етістіктер есім генезисті, ал етістік түбірлер тарихи түрғыдан қимыл есімдері дейтін көзқарасының төрт аяғын тең басып түрмағандығын көрем із. Е тістік тер д ің е с ім н е н келіп ш ы ғуы ж ай л ы п ікірді үсынушылардың бірі — В. Банг. Ол есімдерден зат есім жасайтын 137 кейбір аффикстердің етістіктер қүрамында үшырасуын түсіндіру мақсатымен осындай теория үсынды. В. Банг -чы аффиксінің етістікке де, есімге де жалғанып келуін (Мысалы: жалшы, жүргінші, малшы, бақташы, т.б.) жоне еліктеуіш сөздердің кейбір топтарының әрі есім, әрі етістік мәнінде қолданылуын дәлелге келтірді. Бірақ мүндай фактілердің барлығы синкретизм қүбылысына байланысты байырғы замандағы түбірлердің қазіргі кездегі әр қилы көріністері болып шығады. Сөйтіп түркі тілдері қүрамында етістіктер мен есімдердің айқын жіктелуі аффиксация тәсілінің қалыптасуынан болады. Алайда қазіргі т ү р к і тіл д ер і ф а к т іл е р ін ө зар а ж ән е еск і ж азб ал ар тіл ім ен салыстырғанда, етістіктердің қүрамында аффиксация қүбылысына жатпайтын да сөз жасалу іздері байқалады. Э. В. Севортян азербайжан, түрікмен, түрік тілдерінде қолданылатын жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|