Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| көш -
есім, көш — етістік, ақ - етістік, ақ - суйық зат (ағарған) тәрізді ыңғайлас создер немесе бір ғана түбірден тараған, бір-бірінен аффикстер арқылы ғана ажыратылатын (бірақ тарихи мәні жағынан бір категорияға жататын) етістіктер мен есімдер біркезгі синкретизмнің рудименттік қалдығы. Алайда есім мен етістік негіздерінің синкретизмі туралы айтқанда, олардың арасындағы мағыналық байланысты үмытуга болмайды. Қазіргі тілімізде көш — етістік және сол қимылдан туатын процесс атауы да — көш. Сол сияқты ақ — қимыл етістік, сол қимылдан пайда болатын процесс атауы ақ — зат есім. С ойтіп бір ғана фонетикалық сипатта сақталып, екі түрлі грамматикалық мән алған мүндай сөздер семантикалық түрғыдан бірі қимылды, екіншісі соның нәтижесінде қалы птасқан процесті білдіреді. Э. В. Севортянның зерттеулеріне қарағанда, етістік пен есімдердің синкретизмі тек қана түбірлерді қамтып қоймаған, сонымен қатар негіздерді де (екінші дәрежелі түбірлерді) қамтыған. Қ азақ тіліндегі өрі етістік, өрі есім мәнінде жүмсалатын мынадай сөздер белгілі түркологтың бүл түжырымын дәлелдей түссе керек: ауыр (сен ауыр — етістік, ауыр зат — сын есім), жарыс (сен жарыс — етістік, жарыс — зат есім), оқу (әрі етістік, әрі зат есім мәнінде), шатас (әрі зат есім, әрі етістік, түбірі шат, салыстырыңыз: босқа шатпа), қызық (әрі есім, әрі етістік т.б.). М үндай сөздер о баста бір ғана аффикс арқылы жасалғаны айқын. Ауыр ескі жазбалар тілінде агыр түрінде үшырасады. -ыр қимыл есімін жасаушы аффикс, -г, г-ның интервокал позицияда түсіп қалуы — қазақ тіліне тән қүбылыс. Оқу сөзі әрі есім, әрі етістік мәнінде жүмсалса да, туынды сөз. Байырғы түбір оқ Радлов сөздігінде дауыс, айқай деп түсіндіріледі, -у — қосымша. Э. В. Севортян көне жөне қазіргі түркі тілдерінің фактілерін салыстыра отырып, қазіргі қазақ тілінде бір ғана грамматикалық мағынада (не есім, не етістік) үғынылатын біраз сөздерді синкретизмдер тобына қосады. Солардың кейбірі мыналар: сезік — Қаш қарида сезім, сезіну, тусіну, орхон- енисейде — кудік, қ азақ тілінде тек соңғы мағынасында сақталған. Куйік — қырғыз тілінде қамқор болу, біреу үшін мазасыздану, түбірі — куй. Қ азақ тілінде күйік тек зат есім мәнінде. Жатық — қырғыз тілінде бір нәрсеге епті болу, түбірі — жат — қазақ тілінде тек сын есім мәнінде. Жылы — Радлов сөздігінде жылы болу. Соңғы -ы — аффикс. Салқыалқы-салқы болу, қалай болса солай жүру, қазақ тілінде түрақты тіркес қүрамында сын есім мәнінде сақталған. Жақын гагауз тілінде йақын — жақындау, таяну. Қ азақ тілінде тек үстеу мәнінде сақталған. Етістік түлғасы -да аффиксі арқылы жасалады (жақында). Қаш қари сөздігінде етістік мағынасы көрсетілген. С. Малов етістік мәнінде йақ түрінде кездесетіндігін айтады. йақ сөзінің де соңғы элементі -қ аффикс болу керек. Күлтегін ескерткішінде етістік мәнінде йан түрінде үшырасады. Ал қазіргі қазақ тілінде бүл түбірден шыққан жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|