Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| м
: қарам, -л : көгал, -н, -ч, -ч (-ш): ақыш (өзбекше), көгіс (қазақш а), -ч, -дж: ақша, азаматша, -қ, -к: жолақ, сопақ, буршақ, -с: қызылсы (қызгылт), т.б. Осы дара қосымшалардың сөз қүрамында озара бірігуінен қазіргі түркі тілдеріндегі -лақ//-лек, -алак//-елек, -ымдық//-імдік, -ымтыл// -імтіл, -ігылтым//-ігілтім, т.б. күрделі қосымшалар қалыптасты деп есептейді.1 Егер осылай деп қарасақ, қазақ тіліндегі ішімдік, саргалдақ, саргылтым, т.б. сөздер қүрамындағы қосымшаларды морфологиялық ығысу процесінің нәтижесінде дара қосымшалардың күрделенуінен қалы птасты деуім із керек. Б. А. С еребренников түркі тілдері фактілерін фин-угор тілдерімен салыстыру арқылы септік жалғау қосымш аларының біразы-ақ ежелгі қосымшалардың өзара бірігіп, күрделенуінен қалыптасты деп қарайды.2 Қосымшалардың генезисі жайлы осы пікірлерді қорытындыласақ, түркі тілдеріндегі қосымшалар жеке, дербес создердің синтаксистік конструкциялар қүрам ы нда әр түрлі озгерістерге түсу арқы лы қалы птасқаны н мойындай отырып, бірсыпырасының о баста-ақ қосымша болғандығын ж оққа шығаруға болмайды. Қосымшалардың едәуір болігінің соңғы тәсіл арқылы қалыптасқандығына олардың кейбір топтарының тарихи жағынан синкретикалық қолданысы да дәлел бола алады. Кейбір қосымшалардың есім түбір қүрамында да, етістік түбір қүрамында да аморфтық күйге айналуы осыдан.3 Н. К. Дмитриев түбірдің контекст қүрамының ерекшелігіне қарай не етістік, не есім ретінде үғынылуын етістіктердің грамматикалық класс ретінде дамуы ның бірінші сатысы деп көрсетеді. Ол есім түбірлер мен етістік түбірлердің грамматикалық жағынан айқын жіктелісі аффикстерді қолдану арқылы (екінші саты) қалыптасты деп қарайды.4 Осыған үқсас пікірді В. Котвич те айтады.5 Семантикалық жағынан не заттық мәнді, не тек қана қимыл м әнін берген түбірлердің болуымен бірге, м ағы налы қ жағынан жіктелмеген түбірлердің, қосымшалар арқылы жасалған негіздердің болғандығы қазіргі тіл фактілерімен де дәлелденуі мүмкін. 1 Кононов А. Н. О фузии в тюркских языках. Сб. История и структура тюркских языков. М., 1971. 2 Серебренников Б. А. О взаимосвязи языковых явлений и их исторических изменений. “ВЯ”. № 3, 1964. 3 Синкретизм жайында: Севортян Э. В. Аффиксы глаголообразования в азербайджанском языке. М., 1962, гл. III. 4 Дмитриев Н. К. и др. Глаголы речи в языках тюркской школе”. Казань, 1952. 5 Котвич В. Исследование по алтайским языкам. М., 1962, стр. 65—66. 128 Түбірлердің синкретизмі. Тілдің морфологиялық қүрылысының даму ерекшелігі туралы айтқанда бір ескеретін жай — түбірлердің синкретизмі мәселесі. Бір кезде П. М. М елиоранский Күлтегін ескерткішіне байланысты бірсыпыра қосымш алардың есім түбірге де, етістік түбірге де жалғануының себебі сірә түбір атаулының омонимдес болуынан шығар деген ой айтқан еді. Кейінгі уақытта да түркі тілдеріндегі есім, етістік түбірлердің омонимдігі проблемалық мәселе ретінде жиі сөз болып жүр. Түбірлердің бүл ерекшелігі көбіне контекст қүрамында айқындалады. Етістік түбірдің есім мағынасы түрақты тіркестер қүрамында үшырасады. М үның өзі де түбірлердің есім, не етістік мәнінде жасалуы синтаксистік тэсіл арқылы (контекст қүрамында) ажыратылатынына дәлел. Э. В. Севортян келтірген материалдарға негізінде қ азақ тіліндегі мынадай үқсас түбірлерді корсетуге болады: аң түбірінен қазақ тілінде жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|