Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З

реттерде 
(қум дақ, т аст ақ
тәр ізд і сөздер қ ү р ам ы н д а) сөздің 
акустикалық сапасына қарай үяндық қасиетін сақтай алмай, қатаңға 
айналған. Сойтіп бір ғана дыбыстың негізінде (
г
) екі түрлі вариант 
(-дақ
жөне -
дау)
пайда болған. Қ азақ тіліндегі (басқа да түркі 
тілдеріндегі) болымсыздық күрделі қосымш асы 
-мае
қүрамындағы 
-с
мен келер ш ақ мәнін беретін 
-р
қосымшлары да дивергенцияның 
нәтижесі. Алдыңғы түлға (с) — сөз соңының қатандану процесінің 
жемісі (з>с), ал з түркі тілдерінде болған 
р>з
алмасуының нәтижесі. 
Соның нәтижесінде екі түрлі сипат келіп ш ы ққан да, бірақ олардың 
арасындағы семантикалық байланыс үзілмеген: 
ол бармас
(келер шақ), 
ол барар
(келер ш ақ). Дивергендік варианттар, әсіресе, туыс тілдер 
арасында жиі кездеседі. М үны қазақ тіліндегі 
отыз
сан есімі мен 
басқа түркі тілдеріндегі 
отуз, алпыс
пен 
алтмыиі,
т.б. сөздерді 
салыстырғанда айқы н байқаймыз. 
Отуз
сөзінің қүрамында ерін 
үндестігі түгел сақталып, екі буында да ерін дауыстылары айтылса, 
қазақ тілінде ерін үндестігінің әлсіздігінен 
у
дыбысының орнына 
езулік 
ы
қолданылған. Ал 
алпыс
пен 
алтмыш
сөздерін салыстырғанда 
мынадай екі жайды ескеру керек: этимологиялық негізге жақын 
вариант, әрине, 
алтмыш, алпыс
жағынан күңгірттене бастаган. Оның 
бер жағында, қ азақ тілінде сөз соңында и/-дан гөрі 
с
дыбысы жиі 
айтылады. М ына мысалға алынып отырған сөз қүрамында соңғы 
дыбыстың с-ға айналуына себеп те бар: 
оның алдында түрған 
дауыссыз (
п
) — қатаң. Сол сияқты, қазіргі тідцегі 
туйнек, тақ, желек,
санақ
тәрізді зат есім деп танылатын сөздер қүрамындағы 
-қ (к)
мен 
түйық етістік (қимыл есімі) жасайтын 
-у
қосымшасы да осындай 
процестің нөтижесі. Ілгеріде айтылғандай, көне түркілік 
-г, -г
(қимыл 
есім) қазақ тілінде бірде қатаңцап, бірде 
-у-ға
айналды. Осы процестің 
екі корінісі ретінде қазақ тілінде “етістіктен зат есім жасайтын” 
-қ
және түйық етістік жасайтын қосымша 
-у
қалыптасты. Бүлардың 
түбірге жалғану тәртібі де бірыңғай: екеуі де таза етістік түбірге 
жалғанады: 
қаз-у, қаз-ық, туй-не-у, туйен-к,
т.б. Осымен байланысты 
мына жайды ескерген жөн: қазіргі қазақ тілінің кейбір оқулықтарында 
атақ, желек, туйнек, бултақ
тәрізді сөздер, есім түбірден жасалған 
зат есімдер, 
тікенек, қылтанақ
тәрізді создер де осы топқа жатады 
делінеді. Бүл жерде екі түрлі қате үсы ны с барын айту қажет. 
Біріншіден, 
желек, тунек, туйнек, атақ, бултақ
зат есімдері есім 
түбірден емес, туынды етістіктен 
(жел+е+к, тун+е+к, туй+ін+е+к,
ат+а+қ, булт+а+қ)
жасалған, яғни, 
+ақ
таза етістік түлғасына 
жалғанған. Екіншіден, 

жүктеу/скачать

Достарыңызбен бөлісу: