Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| (г>й).
Қимыл есімдерінен етістік жасау әдетте есімдерге тән ізбен жүреді. Сондықтан -ла аффиксінің жалғануы занды қүбылыс. Қазіргі тілімізде байырғы түбір деп қаралатын толып жатқан бір буынды создердің морфологиялық қарапайымдану (А. Н. Кононов мүны ф узия, яғни жымдасу, Рамстедт сращ ение деп атайды) процесінің нәтижесінде барып қалыптасқанын кореміз. Алайда морфологиялық жымдасу (қарапайымдану, фузия) тек түбір мен қосымш аның бірігіп, бөліп-жаруға келмейтін үғымға ие болуына ғана эсер етіп қоймаса керек. Бір фонемадан ғана түратын алғашқы қосы м ш аларды ң (Рамстедтш е — суф ф икстер) ф узияны ң нәтиж есінде өзара жымдасып, бірігіп кетуінің салдарынан осы күнгі бір буы нды (кей де екі буы нды ) аф ф и кстер қ ал ы п тасса керек, А. Н. К он о н о в о сы н д ай т о п қ а -гылтым (-гы + л+ т ы + м), -сымақ -сы + м а + қ), -мтыл (-м + т ы + л) аф ф и кстер ін ж атқы зады . Бүл аффикстерді ол, қазіргі түркі тілдерінің фактілеріне сүйене отырып, к іш ір е й т к іш ж ә н е ү қ с а с т ы р у (у п о д о б л ен и е) а ф ф и к с т е р ін ің жымдасуынан қалыптасқан деп қарайды.1 Егер осы пікірді негізге алсақ, қазақ тіліндегі ботақан, ақіиыл, қарамық, бозамық, саргалдақ сөздерінің қүрамындағы -қан, -шыл, -мық, -галдақ аффикстерін қүранды, бірнеше аффикстің жымдасуынан (сращение) пайда болған деп қарауға тура келеді. Әр түрлі аффикстердің бір-біріне қабаттасып, бірігуі түбірге тікелей жалғанған аффикс мағынасының солғындап, дербес қолданудан шығып қалуына, кейде соңғы компоненттің күңгірттенуіне байланысты болса керек. Айталық, ботақан сөзінің қүрамындағы қ оз дербестігін жоғалтқаннан кейін барып -ан (әлде тек н, ал а — “жалғастырушы” дауысты дыбыс) жалғануы мүмкін. 'Солай екендігін кішкентай сөзінің қүрамымен салыстыру арқылы көреміз: кіш+ке+н+тай. Коне түркі тілінде соңғы сөздің кішіг (соңғы -г - қосымша) түрінде айтылғаны белгілі. Ал қарамық сөзінің қүрамындағы -мық аффиксін қүранды деуге себеп — қарам (қарамы үлкен тіркесінің қүрамында) созінің жеке қолданылуы. Бірақ ол зат атауы ретінде тек қарамық түрінде айтылып, түбірі оз мағынасын сақтаған, оған тікелей жалғанған қосымша да (-м) солай, бірақ соңғы аф ф икстің (-қ) дербестігі ж оқ. Соңғы -қ аф ф иксін -дақ, -дек қосымшасынан да байқаймыз. Қ азақ тіліндегі қумдақ, тастақ, т.б. создер қүрамында орнығып қалған бүл аффиксте де үйқастыру, 1 Кононов А. //. О фузии в тюркских языках. Сб. Структура и история тюркских языков. М., 1971, стр. 108—120. 118 шендестіру мәні бар. Қ ы сқасы, қазіргі қ азақ тілінің нормалары түрғысынан күрделі аффикс деп қаралаты ндарды ң бәрі де осы морфологиялық қарапайымдану процесінің нотижесі деуге болады. Әрине, қай аффикс қандай мағыналы элементтерден түрады — бүл оз алдына зерттеуді қажет ететін мэселе. Түркологиялық зерттеулерге қарағанда, коне түркілік шартты рай қосымшасы -сар, откен ш ақ есімшесі -мыш, қазіргі түркі тілдерінің копшілігінде жиі қолданылатын зат есім (кейде сын есім) жасайтын қ о сы м ш а -лы қ б ір -б ір ін е ф у н к ц и я л ы қ ү қ с а с т ы ғ ы ж о қ қ о - сымшалардың жымдасуынан пайда болса керек. Осы топқа қазіргі түркі тілдеріндегі откен ш ақ есімшенің актив қосымш асы -ган да жатқызылып жүр. Қазіргі қазақ тіліндегі сын есім жасайтын -сыз, кейбір етістіктер қүрамынан үшырасатын -сыра (қансыра, сусыра) аффикстері де фузияның нәтижесі. -Сыра аффиксінің алғаш қы болігі -сы жеке қолданылып, адамсы, мардамсы создерін жасайды. Болымсыздықты білдіретін коне түркілік (әлде, жалпы алтайлық) р нақ осы қүрамда да өз мәнін жоғалтқан, бірақ -сыз аффиксінің қүрамында сақталып қалған (р>з). Ал соңғы -а (-сы+р+а) — есім түбірден етістік жасайтын аффикс. С ойтіп фузия — түркі тілдерін ің , он ы ң бірі қ а з а қ тілін ің морфологиялық қүрылысына үлкен із қалдырған процестің бірі, фузия арқылы жеке түбірлер, түбір мен қосымш алар, қосымшалар мен қосымшалар бір-бірімен жымдасып, ажыратып болмастай күйге жеткен. Коп ретте фузияға үшыраған тілдік элементтер өзінің о бастағы дербестігінен айырылып қалады. Бүл жағдай байырғы түбірлерден де, қосымшалардан да байқалады. Кейде белгілі бір элемент күрделі аффикс қүрамында өз дербестігін жоғалтқанымен, жеке алғанда актив қолданылуы да мүмкін. М о р ф о л о ги я л ы қ қ ү р ы л ы с т ы ң д ам уы н д а м о р ф о л о г и я л ы қ түлғалардың ығысуы байқалады. Сөз қүрамы ндағы морфемалар алғашқы түлғасын сақтап бөлінсе де, уақыт өте қолданылу жиілігіне және қолданушылардың ойында түрақталуына қарай жігі басқаша аж ы райты н болады. М үндай реттерде к ө б ін есе қ о сы м ш ан ы ң қүрамындағы дыбыстың түбірдің қүрамына ауысуы жиі үшырасады. Кейде түбірдің соңғы дыбысы қосымшаға ығысып та отырады. Қазіргі түркі тілдерінің бірсыпырасында ілік септік жалғауы -ның түрінде қалыптасқандығы белгілі. Осы алғашқы түлға қазіргі оңтүстік-батыс жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|