Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| аңсыз
(байқамсыз) сын есімі, сол түбірден аңда (кейде аңлау), аңса етістіктері жасалған. Бүлармен түбірлес аңсар сөзі аңсарым ауды түрақты тіркесінде ғана сақталған. Аңды туынды етістігі - актив сөз. Сол сияқты, аш — етістік, ашық — сын есім (өрекеттің нәтижесі), ашық — сын есім (түсті білдіреді), аш — сын есім. Қат — етістік, қат — зат есім (қат-қат жинау, қат-қат зат), осы түбірден: қатай, қатыр, қатқыл, қатаң, қатқақ — өрі етістік, әрі есім жасалған. Қат - етістік (тамаққа май қат), осы түбірден: қатық — зат есім (тамақтың қатығы жоқ). Тат — етістік (тамақтың дәмін тат), тат (тот) — зат есім (тат, тот басты), осы түбірден: тотық — етістіктің аш ық рай түрі — тотықты, тотық — зат есім, татымды — сын есім, татып кетті — етістік. Бук — етістік (тізенді бүк), осы түбірден бүкте (материалды бүкте), бук — есім (бүк түсіп жатыр, асы қ бүк түсті). Тоң — зат есім (жер тоң болып қалды), тоң — етістік (ол тонды, жаурады). Сап — зат есім (күректің сабы), осы түбірден: сабақ (иненің сабағы), сапта (күректі сапта), сабақта (инені сабақта). Сабақ сөзінің қүрамындағы (а) қ әдетте етістіктен есім ж асайты н қосы мш а, салыстырыңыз: та-ра-қ, сана-қ, ор-ақ, т.б. Той — етістік (тамаққа той), осы түбірден: тойын — етістік, тойым — зат есім, тойымды — сын есім, той — зат есім, осы түбірден: тойла — етістік. Үят — зат есім, уял — етістік, уяң — сын есім, ортақ түбір — уя әрі есімге, өрі етістікке негіз болған. Үйқы — зат есім, уйы — етістік, уя — зат есім, уйым — зат есім, уйымдас — етістік, уйымшыл — сын есім, ортақ түбір ~ уй. Сый — зат есім, сыйла — етістік, сыйлы — сын есім, сый — етістік, сыйы-ым-ды (кісі) - сын есім, бірақ - (ы) м ~ етістіктен есім (қимыл есімін) жасайтын қосымша, салыстырыңыз: кес-ім, шеш-ім, өлше-м, т.о. Арт - етістік (жүкті арт), арт (ы) - зат есім, ары, әрі - үстеу, арқа — зат есім, осы түбірден: арқала — етістік, ортақ түбір — ар .' Егер осы келтірілген мысалдарды байырғы түбірлер деп қарасақ, есімдер мен етістіктердің түбір сәйкестігін — бір ғана түбірден (немесе ф онетикалы қ қүрам ы бірдей түбірлерден) әрі есім, әрі етістік жасалғанын кореміз. Қазіргі қазақ тілінде тузу және тузел (ортақ түбір - түз), аусар және ауыш (әрі сын есім, әрі етістік, ортақ түбір - ау ), сасы және сасық (ортақ сын есім, өрі етістік, ортақ түбір — ау ), сасы және сасық (ортақ түбір — сас, бірақ ол “қысылу, қаймы гу” мәнін беретін сас етістігі болмаса керек), оқы және оқу (ортақ түбір — оқ, бүл түбір қазіргі түркі тілдерінде де осы сипатта айтылады), семіз және семір (ортақ түбір — сем), беркін және берік, тасқын жөне тасы, іиалқақ және іиалқы, ысы және ыстық, бықсы және бықсық тәрізді о ртақ түбірлерден тараған үялас етістіктер мен есімдерді жиі үшыратамыз. Алдыңғы топқа қарағанда, контекссіз-ақ бүлардың есім не етістік екенін оңай ажыратуға болады. Өйткені есімдер мен етістіктер әр қилы түлғаланған: есімдер есімге тән қосымшаларды, ал етістіктер оздерін е тән қ о сы м ш ал ар д ы (әр и н е, б үгін гі тілдің норм асы түрғысынан қарағанда) қабылдаған, яғни, бүл парлар морфологиялық түлғалар арқылы жіктеліп, ара жігін болген. Етістік пен есімге ортақ болып келетін осындай түбірлер әр түрлі қосымшаларды қабылдап, бірде есім, бірде етістік ретінде қалыптасқаны болмаса, қазіргі тілде оз алдына айтылудан, дара лексикалық мағына беруден қалып, тілдің пассив қоры на айналы п кеткен. Сол себептен олар бірде есім қүрамы нан, бірде етістік қүрам ы нан кездесе береді. (Бүл арада ай ты л ы п о т ы р ға н т ү ж ы р ы м н ы ң т іл ім ізд ің б үгін гі н орм асы түрғысынан ғана солай екенін ескерген жон). Енді бір алуан түбірлер түрлі ыңғайда үшырасады. Мысалы, кең, кеңіс, кеңістік, тын, тыншы, тыныштық, уят, уял, уялу, ары, арық, арықтық, сен, сенім, сенімді, көн, көнік, көнікт і, нан, наным, қан, қанық, қанықты создерін шартты түрде екі топқа: алдыңғы екі созді (кең және тын) бір топқа, соңғыларды екінші топқа ажыратуға болар еді (әрине, тағы да қазіргі тілдің нормасы бойынша). Өйткені, кең ж әне тын қазіргі қазақ тілінде тек қана есім есебінде үғынылады. Бірақ бір озгешелігі: кеңіс, тыныш создерінің қүрамындағы -іс, ыш аффикстері — әсте есім түбірлерге жалғанбайтын қосымшалар. Сонда 1 Севортян Э. В. Аффиксы глаголообразования в азербайджанском языке. М., 1962, гл. III. 130 бүл қ ү б ы л ы сты қ а л а й тү сін у ге болады ? Ал с о ң ғы то п тағы қосымшалардың үш түрі де қазіргі тілдің зандылықтарын толық сақтаған: әуелі етістік, онан кейін қимыл есімін, содан соң есім жасайтын аффикс келген. Тек қана уят, уял, уялу сөздерінде бүл зандылық сақталмаған. Етістік түлғасы есім түлғасын (үят) озгерткен арнаулы аффикс (-л ) қабылдаған да, қимыл есімі содан барып жасалған. Бүл фактілердің бәрі есім және етістік түбірлердің көп ретте бір-біріне ыңғайланып отыратынын байқатады. Бүл сөйкестік тек алғашқы (первичные) түбірлер ғана емес, кейінгі, екінші дәрежелі (вторичные) түбірлер түлғасында да байқалады. Э. В. Севортян бүларды синкретикалық негіздер деп атайды. Н. К. Дмитриев, осыдан бүрын айтылғандай, етістіктердің тарихи қалыптасуының үш түрлі сатысын корсетеді. Бірінші сатысы — етістік түбірлердің қазір байқауға болатын ең алғашқы кезеңі де, оның ерекшелігі есім мен етістік негіздерінің түлгалы қ сәйкестігінен корінеді. Мүндай негіздер лексикалық единицалар тәрізді дербес түрып болектенбей, тек қана контекс қүрам ы нда синтаксистік единицалар есебінде бір-бірінен жіктеліп түсінілген. Негіздердің дамуының келесі сатысы — есім мен етістік негіздердің бір-бірінен ф онетикалы қ алмасулар (әрине, ды бы сты к алмасулар) арқылы жіктелуі. Бүдан кейінгі кезендерде етістік жасаудың түрақты және негізгі жолы — аффиксация қалыптасқан, осы арқылы етістіктер мен есімдер бір-бірінен грамматикалық жағынан жіктеліп бөлінген. Сөйтіп бүл айтылғандардан ш ығатын қорытынды: тіл қүрам ы нда есім негіздер мен етістік негіздердің жіктелуі — ф онетикалы қ үқсас негіздердің тарихи дамуы барысында қалыптасқан қүбылыс. Сол себепті де бір-бірінен үқсас создер ежелгі дәуірде әсте дербес лексем алар емес, қ ай та кон текс қ ү р ам ы н д а ған а бір-бірінен ерекшеленетін синтаксистік элементтер ғана болған. Қазіргі тіл қүрамындағы жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|