Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| -ша
қосымш асын ( келгенше, барганша с о з д е р і н і ң қ ү р а м ы н д а ғ ы ) ж а т қ ы з у ғ а б о л а д ы . Н. А. Баскаковтың айтуынша, -ша, шақ (кез, мезгіл мәнінде) созінің редукциялануынан қалыптасқан. В.Котвич түркі тілдеріндегі ырықсыз етіс қосы мш асы -т, де (коне жазбалар тілінде те) етістігінің қысқарып шағындалуынан қалыптасты деп қарайды, оның пікірінше оқы те, оқы темек тіркесінің қүрамындағы те етістігі қысқарып, ’ Баскаков Н. А. Введение в изучение тюркских языков. М., 1969, стр. 90. 126 алдыңғы создің қүрамына еніп кетсе керек.1 М ағынапық жағынан бүл тәрізді фразалық тіркестер ырықсыз етіске синоним болып қолданы латы ны аны қ. Бүл ретте тағы да XI ғасыр түркологы Қашқаридың мына бір ескертпесін келтіре кету орынды. Қашқари түркі тілдерінде есім түбірден етістік жасайтын қосымшаларды айта келіп, солардың бірі -ар//ер қосымш асын ер комекш і етістігінен ш ыққан деп түсіндіреді. Оның айтуынша, қызарды етістігі қызыл ерді тіркесінің шағындалған түрі. Қарарды (қарайды, қара түске енді) етістігі де осы тәсілмен жасалған.2 Сойтіп Қ аш қари ескертпелері біздің тіліміздегі кейбір қосымшалардың синтаксистік конструкциялар қүрамындағы дербес создердің әр түрлі фонетикалық озгерістерге түсінуінің нәтижесінде пайда болғандығын көрсетеді. Қазіргі қазақ тіл ін дегі к о м ек тес ж алғауы деп қ а р а л а т ы н -м ен де сон дай конструкциялар қүрамындағы өзгерістердің нәтижесі. Жалпы түркілік бірле синтаксистік конструкция қүрамында қазақ тілінде екі түрлі қалыптасқан: бірде сөз қүрамына енетін жалғау, бірде екі сөз ортасын жалғастыратын шылау. Арғы түбі дербес сөзге барып тірелетін қосымшаның бірі, А. Н. Кононовтың зерттеуінше, жедел өткен шақ жасайтын -ды, тәуелдіктің III жағы болып жүмсалатын — -сы? Алайда қазіргі тіл қүрамындағы қосымшалардың барлығы дерлік о баста дербес сөз болған дейтін көзқарастың коп ретте фактілерге сай келмейтіні соңғы кезде жиі айтылып жүр. Белгілі алтаист Г.Рамстедт алтай тілдеріндегі қосымшаларды екі топқа: суффикстерге, яғни, о бастан-ақ тек қан а қосы мш а болып келе жатқандарға, аффикстерге, яғни, дербес создің өзгерісі нәтижесінде қалыптасқан қосымшаларга бөледі.4 Сонымен қатар Г. Рамстедт тілдің дамуы барысында аффикстердің суффикске (ж үрнаққа) айналуы болып отыратындығын ескертеді. Ежелгі қосымшалардың түбір қүрамына еніп, бүрынғы мәнін, қолданылу активтігін жоғалтып, аморфтық күйге ауысуы болып отырады. Мүндай жағдайда ескірген қосымша үстіне жаңа қосымша жалғанады, кейде бүрынғы “олі” қосымша мен “жаңа” қосымша бірігіп, күрделі қосымш аға айналады. Түркі тілдерін салыстыра зерттеудің нөтиж есі м үндай процестің тіл қүрамында үлкен із қалдырғанын растайды. А. Н. Кононов әуел бастан-ақ қосымша болған деп түркі тілдерінде үшырасатын мына 1 Котвич В. Исследование по алтайским языкам. М., 1962, стр. 197. 2 Қошгарий М. Девону луғотит турк. 2-том, Ташкент, 1961, 190-бет. 3 Кононов А. //. Происхождение прошедшего категорического времени в тюркских языках. Тюркологический сборник. I, М. — Л., 1951. 4 Рамстедт Г. И. Введение в алтайское языкознание. М., 1957, 26 — 27 стр. 127 тәрізді кішірейткіш мәнді қосымшаларды атайды: - жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|