Жай сµйлемніњ ‰йірлі м‰шелері
Сөйлемнің үйірлі мүше арқылы күрделенуі
жүктеу/скачать 0,74 Mb.
|
Лекция тезисі 2
- Бұл бет үшін навигация:
- Сөйлемнің айқындауыш мүшелері арқылы күрделенуі
- Бақылау сұрақтары
| Сөйлемнің үйірлі мүше арқылы күрделенуі. Өз ішінде бастауыш-баяндауыштық (предикаттық) қатынасқа құрылған, бірақ сөйлемдік дәрежеге жетпеген сөйлем мүшелері үйірлі мүшелер деп аталады.
Үйірлі бастауыш: Білімі толық мыңды жығар. Үйірлі баяндауыш: Барлығы да – көз көргендер. Үйірлі толықтауыш: Шындықты айтуы керектігін баса ескертті. Үйірлі анықтауыш: Қолы ашық әйел екен. Үйірлі пысықтауыш: Сен келеді деп қымыз алдырғанмын. Сөйлемнің айқындауыш мүшелері арқылы күрделенуі. Айқындауыш – анықтауыштың ерекше бір түрі. Анықтауыштан өзгешелігі: Анықтауыш анықталатын сөздердің алдында тұрып, оның өзіне тән, басқа заттан ерекше сынын, сапасын білдірсе, айқындауыш анықтайтын сөзінен кейін тұрып, көбінесе оның лексикалық мағынасын, мүшелік қызметін басқа сөздермен дәлдеп толықтырады немесе қосымша, көлденең сапасын көрсетеді. Құрылысына қарай 3-ке бөлінеді. 1. Қосалқы айқындауыш – зат есімнің қосымша сыны ретінде жұмсалатын сөздер. Олар анықтайтын сөздердің қосымшасы заттың сапасы, болғандықтан, анықтауыштардай, олармен тығыз байланыста болмайды. Сондықтан олар айқындайтын сөздерімен орын ауыстыра береді. (Алпамыс батыр, Баян бәйбіше, Үсен ақсақал). Қосалқы айқындауыш сөйлемде айқындайтын сөзімен ұласып, ол екеуі сөйлемнің біртұтас күрделі мүшесі болып жұмсалады. 2. Қосарлы айқындауыш деп анықтайтын сөзімен қосарлана жұмсалатын сөздерді айтамыз (телефон-автомат, батыр-ұшқыш, инженер-технолог) 3. Оңашаланған айқындауыш деп өзі қатысты сөзінен соң тұрып, онымен тұлғалас болатын және оның мағынасын түсіндіріп тұратын сөздерді айтамыз. Оқшау айтылып, екі жағынан үтірмен бөлінеді. Оңашаланған айқындауыштар айқындайтын сөздерін нақтылай түсу, сипаттау, мінездеу ыңғайында айтылады да, оның әр қырлы қайталамасы ретінде келеді. Сондықтан оңашаланған айқындауыштар айқындайтын сөзімен мағыналас, тұлғалас болып, оның соңында тұрады. Оңашаланған айқындауыштардың алдынан әсіресе, мысалы, көбінесе, яғни, не болмаса, басқаша айтқанда, мұның ішінде сияқты сөздердің келуі мүмкін. Сөйлем ішінде басқа жағдайға байланысты үтір қойылса немесе айқындауыш мүшелер бірнешеу болып, үтірмен ажыратылса, сөйлемнің бірыңғай мүшелеріне ұқсап кетпеу үшін олар сызықша арқылы бөлінеді. Мысалы; Біздерге, 4 курс студенттеріне, аса үлкен міндет – практиканы жақсы өткізу міндеті жүктелген. Оңашаланған айқындауыш бірыңғай мүшелерден жасалса, оның алдынан қос нүкте, соңынан сызықша қойылады. Мысалы: Қазақтың ұлттық аспаптарының: домбыраның, сыбызғының, сазсырнайдың - әуені ерекше. Бақылау сұрақтары: 1.Жай сөйлемнің бірыңғай мүшелер арқылы күрделенуі 2.Бірыңғай тұрлаулы мүшелер 3.Бірыңғай тұрлаусыз мүшелер 2.Үйірлі мүшелер 3.Айқындауыш мүшелер, түрлері жүктеу/скачать 0,74 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|