Жай сµйлемніњ ‰йірлі м‰шелері
Бірыңғай мүшелердің жалғаулықтар арқылы байланысуы
жүктеу/скачать 0,74 Mb.
|
Лекция тезисі 2
| Бірыңғай мүшелердің жалғаулықтар арқылы байланысуы
Бірыңғай мүшелерді байланыстыратын жалғаулықтар қазақ тілінде біршама бар. Олар мыналар: да, де, та, те, және, мен, бен, пен, бірақ, дегенмен, әйтсе де, сонда да, я, не, немесе, әлде, алайда т. с. с. Бұл жалғаулықтар өздеріне тән мағынаға сай байланыстыру қызметін атқарады. Сондай мағыналарға сәйкес бұл талғаулықтар мынадай үш топқа бөлінеді: ыңғайластық, қарсылықты, талғаулықты. Ыңғайластық жалғаулықтары мыналар: және, мен, бен, пен, менен, тағы, да, де, та, те, әрі. Ыңғайластық аталатын жалғаулықтар бір топқа біріктірілгенімен олардың әрқайсысының өзінің дербес семантикалық өзгешелігі бар. Мысалы, және, мен жалғаулықтары бірыңғай мүшелерді жұптастыра байланыстырса, да, де жалғаулығы байланыстырумен бірге сөзге үстемелеу, күшейту мағынасын да жүктейтіні байқалады. Сондай-ақ, және, мен жалғаулықтары санамалап айтылған интонация тәсілімен байланысқан бірыңғай мүшелердің ең соңғысының алдында ғана қолданылу ерекшелігі байқалады. Қазақ халқының тарихымен қатар фольклоры сақталған бұл адамдар бірнешеу. Олар: Қорқыт, Асан Қайғы, Жиренше шешен, Алдар Көсе және жалпы Шығыс елінің бәріне ортақ - Қожанасыр (Ертегілер). Қарсылықты жалғаулықтар: бірақ, дегенмен, әйтсе де, сонда да, алайда. Бұл жалғаулықтар бірыңғай мүшелер бір-біріне қарсы қойыла айтылғанда қолданылады. Дала аласа, бірақ тығыз бетегемен жайнаған. Ән арқаның қоңыр желіндей жай жылжып, бірақ кең жайылып барады (М.Әуезов). Талғаулықты жалғаулықтар: я, не, не болмаса, немесе, әлде. Жалғаулықтардың бұндай түрі бірыңғай мүшелердің екшеліп, талғанып қолданылатын жағдайларында жүзеге асырылады. Сонымен бірге кезектілікті білдіретін мағынасы бойынша да пайдаланылады. Көзге түртсе көрінбейтін қара түн, Күңірене ме, күле ме әлде әлдекім? (М.Жұмабаев). Кезектілік мәнді көбінесе біресе, бірде, кейде жалғаулықтары білдіреді. Ағаларымыз да кейде сезіммен, кейде есеппен жәбірлепті, кейде әлдекімнің айтағына еріп кетіпті (Ә.Тәжібаев). Толқын біресе жарды сүзіп, біресе қайтып бұрқанып жатыр екен. Ботакөз біресе көлге, біресе айнаға қарап, көлдің толқынына еліктегендей толқынды бұйра қара шашын бұрынғыдан да жиі елпе түсті (С.Мұқанов). Мейлі, құй жалғаулықтары бейтарап мәнді білдіреді: Қылсын мазақ, мейлі тағдыр ойнасын, Жалмауыз жер мейлі жұтсын, тоймасын (М.Жұмабаев). Бірыңғай мүшелер интонация және жалғаулық шылаулар арқылы байланысады. Бірыңғай бастауыштар: Көргендер де, көре алмағандар да мәз. Бірыңғай баяндауыштар: Жауабын айт, не сұрастырып көр. Бірыңғай толықтауыштар: Азды да, көпті де бағала. Бірыңғай анықтауыштар: Не қыздың, не жігіттің сөзі керек. Бірыңғай пысықтауыштар: Барынша жайдары, бірақ алаңдай сөйледі. Сөйлемдегі бірыңғай мүшелерді түсіндіріп, жинақтап тұратын сөздер болады. Олар жалпылауыш сөздер деп аталады. Бірыңғай мүше мен жалпылауыш сөз бір сұрауға жауап беріп, сөйлемдерде бір синтаксистік қызмет атқарады (Мысалы: Серік, Ләйлі, Гүлжайна – бәрі қуанышын бөлісіп жатыр). жүктеу/скачать 0,74 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|