Жаратылыстану
Әдебиеттер: 4. 7-12 б.б. 13 дәріс
жүктеу/скачать 0,89 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Дәрістің мазмұны: 1. Геология объектілері мен әдістері. 2. Литосфералық тақталар тектоникасы. 3. Геохронологиялық шкала. 1.
- тау жыныстары
| Әдебиеттер: 4. 7-12 б.б.
13 дәріс. Тақырыбы: Геология. Мақсаты:Жерді зерттейтін ғылымдардың бірі геологиямен тереңірек таныстырып, жер қыртысының литосфералық тақталары туралы мәліметін беріп, геологиялық жыл санау схемасын көрсету. Дәрістің мазмұны: 1. Геология объектілері мен әдістері. 2. Литосфералық тақталар тектоникасы. 3. Геохронологиялық шкала. 1. Геология – Жер туралы ғылым. (гр. «гео»-жер, «логос»-ғылым). Жер планетасы ғарыш әлемінде белгілі-бір орнымен анықталатын, өзіндік физикалық және химиялық қасиеттерінің ерекшеліктерімен сипатталатын, әр уақыттыа дамып, өзгеріп отыратын күрделі дене. Геологиямен қатар Жерді зерттейтін ғылымдар физикалфқ география т.б. Олардың әр қайсысының өзіндік зерттеу әдістері мен мақсаттары бар. Олар жерді әр түрлі ғылыми тұрғыдан қарастырады. Геология Жер қыртысының құрамы мен құрылысын және оның терең қойнауында жүріп жатқан эндогендік процестердің өзіндік ерекшеліктерін зерттей отырып, Жердің өткен тарихын қалпына келтіру арқылы, оның даму заңдылықтарын анықтайды немесе геология жердің жаратылысын, құрылысын, құрамын және эволюциялық дамуын зерттейді. Геология жер қойнауында кездесетін алуан түрлі пайдалы қазбалардың құралу және орналасу заңдылықтарын да анықтайды. Геология қазіргі кезде дәл ғылымдар жетістіктеріне, физика, химия, математикаға көбірек сүйенеді. География мен геология ғылымдарының расындағы тығыз қарым – қатыныс өте ертеден келе жатыр. Әсіресе эндогендік (жер астылық) және экзогендік (жер үстілік) процестердің нәтижесінде пйда болатын жер бедері пішіндері мұның дәлелі. Жер бедерін зерттейтін ғылым – геоморфология геология мен географияның екеуіне де бірдей ортақ. Қазіргі кезде геологияның өзі көптеген ғылыми пәндер салаларына жіктеледі. Жер қыртысының құрамын зерттейтін пәндер – минерология, петрография («петрос» гр. – жартас), метология («метос» - тас) болып саналады. Жер бетінде және жердің ішкі қабатында жүріп жататын әр түрлі геологиялық әрекеттерді қозғалыс тұрғысынан зерттейтін ғылым – динамикалық геолгия деп аталады. Ол геотектоника, сейсмология және вулканологияға ажыратылады. Пайдалы қазбалар туралы ілім әр түрлі кен орындарының жаратылысын, орналасу заңыдылықтарын, өзіндік формаларын, өндірістік қажеттіліктерін зерттейді. Геологияның зерттеу әдісері. Ағылшын ғалымы Ч.Лайель: «бүгінгі өмірді зерттеу, өткен өмірдің тарихын түсінудің кілті». Бізге белгілі бұрынғы болған оқиғалар қайтадан қайталанбайды. Қазір Лайель ойын жаңа мағынада, тарихи салыстырмалы зерттеу әдісі ретінде қолданады. Жер қойнауын зерттеу әдістері: 1) геологиялық зерттеулердің ішіндегі ең негізгісі – жер қыртысын құрайтын заттарды тікелей бақылау және талдау арқылы жан-жақты зерттеу. Жер қыртысын құрайтын заттар тау жыныстары түрінде табиғи жағдайда жер бетіне шығып жатады. Ал жердің ішкі қабаттарының құрылысын жыра, корьерлер, шахталарды зерттеп қарастырады. Ең терең шахта 4 км Үнді және Оңтүстік Африка Республикасында, өте терең бұрғылау жұмыстары кола түбегінде 12 км-ге жетті. Терең жер қабатын табиғи скважиналарды зерттеу арқылы – ол кимберлит түтіктерін зерттеп білуге болады. Олармен бірге кездесетін алмас кристалдары жердің ішкі 200 км тереңдігінде пайда болады. 2) Аэрофотогеологиялық және космогеологиялық зерттеу әдістері. 3) Геофизикалық – жердің терең қабаттарын зерттеуде кең қолданылады. Олардың өзі де бірнеше түрлі: 4) сейсмикалық, 5) магнитометриялық т.б. Олар жер қыртысындағы заттардың физикалық қасиеттерін зерттейді. Тау жыныстары тығыздығы неғұрлым жоғары болса, соғұрлым тез таралады. 6) Гравиметриялық әдіс – дененің жерге тартылу шамасының жер бетінде әр түрлі болатындығына негізделген. 7) Геотермиялық, 8) геохимиялық, 9) математикалық – табиғи процестерді математикалық модельдер арқылы зерттеу, математикалық статистика т.б. Бұлар теориялар мен гипотезаларды тексеруге көмектеседі. 10) Палеомагниттік зерттеу жұмыстары «Литосфералық тақталар тектоникасы» туралы теорияны дамытуға көп пайдасын тигізуде. 2. 1915 жылы неміс геофизигі Альфред Вегенер Материктердің бейнесіне қарап таскөмір дәуірінде гректің «бүкіл жер» деген сөзінен алынған біртұтас құрлық моссиві – Пангея болған деп, ол «материктер ығысуының» болжамын ұсынды. Пангея Лавразия мен Гондванаға ыдыраған. Бұдан 135 млн жыл бұрын Африка Оңтүстік Америкадан, ал 85млн жыл бұрын Солтүстік Америкадан Евразия бөлінсе 40млн жыл бұрын Үнді материгі Азиямен түйісіп Тибет пен Гималай пайда болған дейді. Бұл тұжырымды тиянақтауға ХХ ғасырдың 50жылдарында мұхиттар түбінің кеңеюі литосфералық тақталар тектоникасын қалыптастыруға негіз болды. Жер қыртысы орасан зор қатты тақталардан тұрады деген пікір кең таралған. Литосфера тақталары мантияның беткі қабатымен баяу жылжып орын ауыстырады. Жер сілкіністерінің жәрдемімен жүргізілген өлшеу жұмыстары тақталардың жылына 1, 2-5 см ығысатынын көрсетеді. Былайша қарағанда бұл сан мардымсыз болып көрінеді. Дегенмен, бұл санды 20,10-100 жылға шағып қарағанда айтарлықтай мөлшерге жететінін байқау қиын емес. Бұл жер тарихының есебіне шаққанда қандай болмақ! Ал жылжу жылдамдығы 10-15 рет шапшаң тақталар бар, мұндай жылдамдықта 80 жылда сіздің үйіңіз 8-12 метр жерге орын ауыстырады. Бірақ сіз мұны мүлде байқамайсыз. Өйткені сіздің үйіңізбен бірге оны қоршап тұрған басқа үйлер мен объектілер де бірге орын ауыстырады. Геологтар 9 алып – үлкен тақталар мен ондаған шағын және микротақталар санайды. Жеке алынған тақталар ауданы жүздеген миллионнан бірнеше жүздеген шаршы шақырымға дейін есептеледі. Ең үлкені – Тынық мұхит тақтасы. Оның өзі бүкіл мұхит ауданын алып жатқан жоқ. Оған іргелес Наска (Оңтүстік Америка батысында) оныменен Кокос тақтасы көрші. Аталғандардың ішіндегі ең шағыны. Шындығында Кокос та үлкен, бірақ оның біраз бөлігі көрші тақта астына кеткен. Жоғарыда аталған үшеуінен басқа аралас конструкциялы: 1. Солтүстік Америкалық, 2. Еуразиялық, 3. Африкалық, 4. Оңтүстік Америкалық, 5. Үнділік немесе Үнді-Австралиялық, 6. Антарктикалық тақталар бар. Бұлардың әр қайсысы континенттік немесе материктік аудандармен қатар мұхит түбінің бөліктерін де қамтиды. Тақталар өздерінің аудандарының кішіреюіне қарай көрсетіледі. Кейбір ғалымдар Аравия тақтасын да бөледі. Осы көрсетілген 10 литосфералық тақталар жер шарының 85%-н қамтиды. Қалған 15% шағын тақталарға келеді. Микротақталар басты тақталардың шекарасында кездеседі. Тақталардың мөлшерінен гөрі, тақталар қозғалатын тереңдегі жарықтардың орналасуы ролі зор. Тақталар бір жерлерде бір – бірімен алшақтайды, екінші бір жерде өзара түйіседі. Литосфералық тақталардың ажырасуы мұхит ортасындағы жоталардың ортаңғы бөлігіне тән. Бұл жерде ені бірнеше ондаған шақырымнан, тереңдігі 1,5 шақырымға дейінгі шатқалдар тілімдеп жатады, оны рифт аңғарлары деп атайды. Литосфералық тақталар осы аңғарда ажырайды да, пайда болған саңылау мен мантияның қызған заты – магма көтеріліп, ол суынғанда тақталар жиегін кеңейтеді. Олмұхит науасын кеңейтеді, мысалы, Атлант мұхитының түбі жылына 2см кеңейеді. Демек, тақталар ажырайтын болса, оның қарама- қарсы жағы басқа плиталармен соқтығысады. Түйіскен жерлерінде шеттері формасын өзгертеді. Түйісу қатты болғанда тек формасы өзгеріп қана қоймайды, шеттері бөлініп сынады, жер сілкіну болады,тау жоталары бой көтереді. Үнді – Австралия тақтасы Евразия тақтасы астына енуінен Гималай тауы пайда болса, Оңтүстік Америка тақтасының астына Тынық мұхиты тақтасы енуінен Анд пайда болды. Тақталар арсындағы шекаралық белдеу – сейсмикалық белдеу деп аталады. 3. Геохронология немесе геологиялық жыл санау. Бұл термин геологияда жер қыртысын құрайтын тау жыныстарының пайда болған кезі мен ретін білдіретін уақыт бөліктерінің жүйесі. Ол геохронология шкала түрінде көрсетіледі. Геологиялық жыл санау эра – заман, период – дәуір (палеоген, неоген, төрттік), эпоха – кезең (мысалы, төрттіктің плейстоцен, голоцен) бөлінеді. Абсолюттік уақыт шамасы миллион жыл. Геологиялық картада бұлар әр түрлі түспен белгіленеді т.б. с.с. Каталог: dmdocuments dmdocuments -> Семинар ожсөЖ 15 сағ. Емтихан 4 Барлығы 45 сағ Орал, 2010 dmdocuments -> Әдеби өлкетану Преподаватель Ақболатов Айдарбек Ахметұлы Вопросы: Вопрос №1 dmdocuments -> 2009ж. «Қазақ филологиясы» кафедрасы dmdocuments -> Семинар ожсөЖ 5 сағ. СӨЖ 15 сағ. Емтихан Барлығы 45 сағ Орал, 2010 dmdocuments -> Жаратылыстану математикалық факультет dmdocuments -> Барлығы – 45 сағат dmdocuments -> 2007ж. Қазақ тілі мен әдебиеті және оқыту теориясы кафедрасы dmdocuments -> Қазақ филологиясы кафедрасы 050205 dmdocuments -> Барлығы – 90 сағат жүктеу/скачать 0,89 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|