Казақстан республикасының білім және ғылым министрлігі к. Ә. ДӘуітбаева
жүктеу/скачать 2,44 Mb.
|
zoo
- Бұл бет үшін навигация:
- Құрылысы мен физиологиясы.
- Ac қорыту жүйесі
- КОЛОВРАТКАЛАР КЛАСЫ - ROTATORIA
- Құрылысы мен физиологиясы.
- Seisonidea отряды.
| ТҮКТІ ҚҰРТТАР КЛАСЫ - NEMATOMORPHA
Бұл класқа буынаяқтылардың, әсіресе, насекомдардың дене қуысында паразиттік тіршілік ететін құрттар жатады. Денесі өте жіңішке, цилиндр немесе шаш тәрізді, ұзындығы бірнеше сантиметрден 1-1,5 метрге дейін болады. 225-ге жуық түрлері бар. Құрылысы мен физиологиясы. Денесі тығыз тері жамылғы - кутикуламен қапталған, оның астында бір қабатты эпителий және ұзына бойы бұлшықеттерден тұратын тері-бұлшықет қапшығы орналасқан. Ac қорыту жүйесі ұзына бойы созылған тік түтік тәрізді, алдыңғы, ортаңғы және артқы ішектен тұрады. Көптеген түрлерінде алдыңғы ішегі редукцияға ұшырайды немесе мүлде дамымайды. Тері-бұлшықет қапшығы мен ішектің арасындағы ішкі мүшелер аралығы паренхимамен толтырылған, сонымен қатар, ішек айналасында ұзынынан созылып жатқан алғашқы дене қуысы (схизоцель) бар. Зәр шығару, тыныс алу, қан айналу жүйесі болмайды. Нерв жүйесі тері эпителиінде орналасып, жұтқыншақ айналасындағы нерв сақинасынан және құрсақ нерв бағанасынан түзілген. Сезім мүшелері нашар жетілген. Түкті құрттар дара жынысты. Жыныс бездері жұп, денесінің алдыңғы бөлігінен басталып жыныс жолдарына жалғасады, ал олар артқы ішектің кеңейген бөлігі - клоакаға ашылады. Аналықтарының жатыны болады. Gordius туысының аталықтарының аналықтарынан ерекшелігі - денесінің артқы ұшы екі айырлы және клоаканың артында кутикула екі жарты айшық тәрізді қатпарланған (85-сурет). Дамуы метаморфоз (кенет өзгеруі) жолымен жүреді. Ересек түкті құрттардың денесі ұзын, қоңыртүсті, су түбінде еркін жылжып немесе су астындағы өсімдіктердің төңірегінде оралып жатады. Жыныстық жағынан жетілген аналықтары ұрықтанып жұмыртқаларын салады да, содан кейін өздері өледі. Жұмыртқадан шыққан личинка ересек түрінен өзгеше. Денесі ақ түсті, сырты көлденең сақина тәрізді буындалған кутикуламен қапталған, қылтанақты қозғалмалы тұмсығы болады. Личинканың ұзындығы 0,1-0,4 мм (85-сурет). Олар біраз уақыт суда немесе ылғал жерде өмір сүріп, кейін қылтанақты тұмсығы арқылы аралық иесінің (насекомдардың судағы личинкаларына) терісін тесіп, дене қуысына енеді. Енді, ары қарай даму үшін, личинкалар негізгі иесі құрлықта тіршілік ететін насекомдардың денесіне енуі қажет. Насекомдарға судағы инвазиялы личинкаларды жеу арқылы жүғады. Оның ішегіне түскен құртгың личинкасы ішекті тесіп дене қуысына өтеді де, өсе бастайды. Есейіп үлкен күйге жеткен соң олар иесінің денесінен шығып суға түседі. Суда ересек түріне айналып, жоғарыдағы айтылған даму циклін қайталайды. Түкті құрттар класы екі отрядқа бөлінеді: Gordioidea және Nectonematoidea. Gordioidea отрядының негізгі өкілі - Gordius aquaticus тұщы суларда кең тараған, насекомдардың паразиттері. Nectonematoidea отрядының, Nectonema туысының өкілдері теңізде кездеседі, шаянтәрізділердің паразиттері. Түкті құрттардың филогениясы нашар зерттелген. Жалпы түрі, кутикуласының, тері-бұлшықет қапшығының, жыныс бездерінің құрылысы жағынан нематодтарға ұқсас. КОЛОВРАТКАЛАР КЛАСЫ - ROTATORIA Бұлар көбінесе тұщы суларда мекендейтін жануарлар, теңіздерде тіршілік ететін түрлері де аз емес, сонымен қатар ылғалды топырақта да кездеседі. Көпшілігі еркін қозғалады, аздаған түрлері бекініп тіршілік етеді. Олардың 1500-ден астам түрі бар. Құрылысы мен физиологиясы. Өте ұсақ, микроскопиялық құрттар, ұзындығы 0,04 мм-ден (Ascomorpha minima) 2,5 мм-ге дейін (Asplanchna brightwelli). Дене пішіні созыңқы болып келеді, кейде ғана шар тәрізді немесе домалақ (Trochsphaera туысынан). Басым көпшілігінің денесі үш бөлімнен тұрады: кірпікшелі аппараты бар бас, дене және аяқ. Аяғы болмауы да мүмкін. Бас бөлімі денеден аз ғана бөлініп тұрады, оның алдыңғы ұшында екі қатар шеңбер жасай орналасқан, күрделі кірпікшелерден құралған айналмалы (бұрғы) аппараты бар. Кірпікшелер көбінесе бірінің ішіне бірі кигізілген қос дөңгелек сияқты орналасады да, қозғалған кезде айналып тұрған дөңгелектің сым шабағы (спица) сияқты көрінеді. Латынша "rota" - дөңгелек, "fera", "toria" кию, тасу (rotifera, rotatoria - дөңгелек тасушы). Кластың аты осыған сәйкес қойылған және бұлар басқа кластардан осы айналмалы аппаратымен ерекше. Айналмалы аппаратының кірпікшелері үнемі козғалыста болып, жәндіктің суда қозғалуын және суда толқын туғызып ауызына ұсақ жәндіктерді әкелуіне қызмет етеді. Айналым аппаратының формасы өзгергіш. Кейбір коловраткаларда екі шеңберлі кірпікшелерінің орнына ауызды айнала қоршаған кірпікшелі алаң (Notommatidae тұқымдасында) немесе қалақты доңғалақ (Floscularia туысында), немесе созылыңқы қармалауыштар шоғыры (Stephanoceros туысында) орналасады. Арнайы бұлшықеттер - ретракторлардың көмегімен бас бөлімі қозғала алады, яғни дене (қуысының) ішіне тартылып, қайтадан сыртқа созылып шығады. Дене бөлімі созылыңқы, цилиндр, қапшық тәрізді немесе жалпақ (арқа -құрсақ, немесе екі бүйірі жағынан қабысқан), сыртынан сауытпен немесе қабықты түтікпен қапталған. Аяқ бөлімі дененің бұлшықетгі өсіндісі. Ол буынды қабықшамен қапталып, жылжымалы екі саусақтан тұрады. Саусақтың ұшында кілегейлі заттар шығаратын цементті бездері орналасқан. Осының көмегімен көптеген коловраткалар уақытша, кейбіреулері тұрақты түрде су асты заттарына бекініп тұрады. Аяғында ұзына бойы және сақина тәрізді бұлшықеттері жақсы дамыған. Коловраткаларда нағыз кутикула және тері-бұлшықет қапшығы болмайды. Тері жамылғысы синцитиялы бір қабат эпителиден (гиподермадан) және тығыз орналасқан талшықты заттардан құралады. Коловраткалардың дене формасын сақтауы және сауыттарының, түтікшелерінің түзілуі осы қабатқа байланысты. Көлденең бұлшықеттері тұтас қабат жасамай денеде топтасып орналасады да, оның қозғалуын қамтамасыз етеді. Ішкі мүшелері алғашқы қуыстың (схизоцель) ішінде орналасқан. Ас қорыту жүйесі бас бөлімінің алдыңғы жағындағы кірпікшелі айналым аппаратының ортасында ауыз тесігінен басталып, ауыз қуысына және кеңейген бұлшықетті жұтқыншақтың шайнағыш - мастаке (mastax) деп аталатын бөліміне жалғасады. Мастакстың ішкі бетін хитин қабаты жапқан және осыған қатты хитинді тақталар түзіледі, олар төс пен балғашық. Бұлар диірмен тасы сияқты үйлесімді қозғалып қорек заттарды ұнтап, өңеш арқылы үлкен энтодермальды қарынға бағыттап отырады. Қарынның ішіндегі қорытылған заттар денеге тарап, қалдықтары артқы ішекке өтеді. Оның артқы ұшы кеңейіп клоакаға айналады. Ac қорыту жүйесінде жұтқыншаққа ашылатын сілекей безі және қарынға ашылатын ас қорыту безі жақсы жетілген (86-сурет). Кейбір түрлерінде (Asplanchna, Ascomorpha, Chromogaster туысынан) артқы ішегі жойылып, тұйық бітетін қарынның ішіндегі қорытылмаған қалдық заттар ауыз арқылы сыртқа шығарылады. Коловраткалардың қорегі: бактериялар, көк-жасыл балдырлар, детрит. Жыртқыш түрлері ұсақ қарапайымдыларға, басқа коловраткаларға шабуыл жасайды. Зәр шығару жүйесі - протонефридиялы. Ұштарында кірпікшелер шоғыры бар, дененің бүйірі арқылы өтетін екі негізгі түтіктердің артқы ұшы қуыққа айналып, ол клоакаға ашылады. Тыныс алу және қан айналу жүйесі болмайды. Нерв жүйесі қарапайым құрылысты, жұтқыншақ үсті ганглиядан және одан жан-жағына тараған нерв талшықтарынан тұрады. Солардың ішінде екі бүйір нерв талшығы ғана дененің аяқ бөліміне дейін жетеді. Сезім мүшелері - қарапайым көздер және шоғырланып орналасқан қылтанақтар. Көздері - қызыл пигмент бокалдың ішінде орналасқан жарық сәуле өткізгіш көз жанары түрінде. Коловраткалар дара жыныстылар, жыныстық диморфизмі байқалады. Аналықтары ірі, аталықтары өте ұсақ, ергежейлі. Денесінің артқы бөлімінде орналасқан аналық безі сарыуыз безіне жалғасып, одан шыққан аналық жолы клоакаға ашылады. Аталық безі де аталық жолы арқылы клоакаға ашылады. Шағылыс мүшесі (cirrus) бар. Коловраткалардың көпшілігі жұмыртқа салады, сонымен қатар тірідей туатын түрлері де бар. Жұмыртқалары қабыршақпен қапталған, көп жағдайда жұмыртқалар сабақшасы арқылы анасының денесіне (аяғына) жабысып тұрады. Дамуы және тіршілік циклі басқа жұмыр құрттардан ерекше. Даму жолында екі түрлі ұрпақтың алмасуы немесе гетерогония байқалады: партеногенетикалық және қос жынысты. Бұл жағдайда партеногенетикалық ұрпақтар амиктикалық жұмыртқа (хромосомалары диплоидты) және миктикалық (хромосомалары гаплоидты) деп аталатын екі түрлі жұмыртқа салады. Әдетте көктемде қыстап шыққан жұмыртқадан аналық коловратка шығып, ол ұрықтанбай партеногенетикалық жолмен амиктикалық жұмыртқаларды салады. Олардан партеногенетикалық аналықтары шығып, амиктикалық жұмыртқаларды салады да, осындай даму гтроцесі көктем, жаз бойы жүреді де, партеногенетикалық аналықтарының бірнеше ұрпақтары пайда болады. Бұдан кейін күз айында амиктикалық жұмыртқадан шыққан аналығы бұрынғыдан 2-3 есе кіші амиктикалық жұмыртқаларды салады, олардан өте ұсақ аталықтары шығады да, аналықтарымен шағылысып, содан кейін өздері өледі. Осыған байланысты ас қорыту және зәр шығару мүшелері аталықтарында нашар дамыған. Ұрықтанған аналықтары енді тыныштық күйдегі жұмыртқаларды салады. Олар ірі, қалың қабыршақтармен қапталған, дамуына бірнеше айдан бір жылға дейін уақыт қажет. Тыныштық күйдегі жұмыртқалар қыстап шығады да, көктемде олардан тек аналықтары шығып, партеногенетикалық жолымен амиктикалық жұмыртқаларды салады да, тіршілік циклі қайтадан басталады (87-сурет). Сөйтіп бір циклдін ішінде екі түрлі ұрпақтың кезектесіп отыруы байқалады. Амиктикалық жұмыртқаларының дамуы өте жылдам, 3-4 күн ғана. Тіршілік циклінің ұзақтығына қарай коловраткалар формалары - моноциклді, дициклді, полициклді. Егерде, бір жьгл бойына бір ғана даму циклі болса, олар моноциклді (Anuraea cochlearis), екі - дициклді, көп - полициклді (Polyarthra trigla). Бірақ сыртқы ортаның (судың физикалық, химиялық жағдайлардың) өзгергіштігіне қарай әрбір түр бір жылдың ішінде тіршілік циклін өзгертіп тұруы және бір түрдің бір аймақтағы әр түрлі су қоймаларында тіршілік циклі де әр түрлі болуы мүмкін. Коловраткалардың тіршілік циклінде жыл мезгіліне қарай сыртқы құрылысы да (дене пішіні, мөлшері, өсінділері, тікенектері ұзарып, қысқаруы) өзгермелі. Бұны маусымдық өзгерістер немесе цикломорфоз деп атайды. Мысалы, Anuraea cochlearis денесінің артқы бөліміндегі тікенектері көктемде ұзын болса, жазға қарай қысқарып, күзде жойылып кетеді (87-сурет). Коловраткалардың тағьг бір ерекшелігі - жеке мүшелер құрамындағъг клеткалар санының тұрақтылығы. Мысалы, Epiphanes senta-нын, жабыны 301 клеткадан, жұтқыншағы 165, ортаңғьг ішегі - 76, жыныс жүйесі - 19, бұлшықеттері - 122, жүйке жүйесі - 247, зәр шығару жүйесі - 24, ал жануардың барлық деңесі - 959 клеткалардан тұратындығы дәлелденген. Осыған байланысты коловраткалар регенерациялық қабілетінен айрылған. Осындай белгісімен коловраткалар нематодтарға ұқсас. Коловраткалар класы үш отрядқа бөлінеді: Seisonidea, Bdelloidea, Monogononta. Seisonidea отряды. Өкілдері теңіз шаяндарының (Nebalia) желбезектерінде паразиттік тіршілік етеді. Денесі құрт тәрізді, мойыны және аяғы ұзын, айналмалы кірпікшелі аппараты жойылған. жүктеу/скачать 2,44 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|