Ғылымды зерттеу аспектілері

58 
 
ұжымдық  принципінің  басым  бола  бастауымен,  гылыми  іс-қызметті 
күшейтудің  факторларын  ашуга  ұмтылумен  тыгыз  байланысты.  Қазіргі 
ғылым  ерекше  шыгармашылық  және  әлеуметтік  жүйе,  сондықтан  психо-
логиялық  факторлардың  гылыми  процестің  дамуын  жеңілдетуге  немесе 
бәсеңдетуге  тигізетін  әсері  мол.  Ғылым  психологиясы  галымның  білім 
өндірісінде маңызды рөл атқаратын елестету, шабыттану, интуицим негіздеу 
және  басқа  психологиялық  қасиеттерін-объектілерін  зерттейді.  Сонымен 
қатар, гылым психологиясы индивидуальдік-шыгармашылық құбылыстармен 
шектелмей,  ғылыми  ұжымдагы  тұлғааралық  қатынас-  тардың  гылым 
процесіне,  галымдардың  интеллектуалъдік  қызметіне  әсері.  зерттеу 
объектісіретінде  қарастырады.  Ғылым  психологиясы  қазіргі  кезеңде 
гылымды зерттеудің маңызды саласына айналып отыр. 
Ғылым  этикасы  ғылым  дамуының  заңдылықтарын,  практиканы  және 
ғылымның 
сапасын 
көтеруге 
бағытталған 
ғылымды 
басқаруды 
қажеттіліктерінен  туындайды.  Моральдық  -этикалық  факторлар  ғалымның 
ізденістік  қызметінің  маңызды  жағы.  Ғылымның  өмір  сүруінің  өзі  ғылыми 
тазалық,  әділдік,  принципшілдік,  ақиқат  үшін  күрес  секілді  моральдік 
қасиеттерсіз  мүмкін  емес.  Ғылымдағы  этикалық  аспектілер  санқырлы  және 
олар әр түрлі деңгейлерде әр түрлі көрінеді. Мысалға ғалымның өзіне дейінгі 
ғалымдарға, олардың шығармашылығына, өзінің әріптестеріне, өзініңі жолын 
қуушы  шәкірттеріне  деген  этикалық-моральдық  қатынасы.  Тұлға  аралық 
қатынастардың этикалық аспектілері ұжымдық  шығармашылық  жағдайында 
айқындала  түседі.  Бұл  қатынастар  шынайы,  адал,  әділетті,  үлкенге  құрмет, 
кішіге  ізет  принциптері  негізінде  құрылған  болса,  көреалмаушылық, 
дөрекілік,  мансапқорлық  сияқты  жағымсыз  қасиеттерге  жол  берілмесе  — 
ғылыми  ұжымдағы  хал-ахуал  да  жақсы  болып,  ғылыми  ізденісте  жаңа 
табыстарға  қол  жеткізу  мүмкіндіктері  көбейе  түспек.  Ғалымға  қажетті 
моральдық  қасиеттердің  негізгілері  туралы  айтатын  болсақ,  олар:  ғылыми 
ақиқатты  қорғау  жолында  аянбау,  азаматтық  батылдық,  адамгершіліктік 
тазалық, адалдық, шыншылдық, жауапкершілік және тағы басқалары. 
Ғылым  тарихы  ғылым  тарихын  оның  пайда  болған  уақытынан  бастап 
қазіргі  заманға  дейін  зерттейді.  Ол  ғылыми  дамудың  заңдылығын  негізінен 
тарих  ғылымының  деректеріне  сүйеніп,  ғылымның  дамуындағы  жекелеген 
құбылыстар  мен  оқиғаларды  сараптап,  сондай-ақ  ғылымды  зерттейтін  басқа 
пәндердің — ғылым логикасы, ғылым психологиясы, ғылым этикасы, ғылым 
социологиясы,  ғылым  экономикасы  жөне  тағы  басқалардың  жетістіктерін 
пайдалана  отырып  ашады.  Ғылым  тарихы  бойынша  жазылған  Джон 
Берналдың  «Қоғам  тарихындағы  ғылым»  еңбегі  осы  ойымыздың  жақсы 
мысалы бола алады және бұл еңбектің жазылғанына жарты ғасыр уақыт өтсе 
де,  әлі  күнге  дейін  құндылығын  жойған  жоқ.  Ғылым  тарихында  ғылыми 
ойдың  дамуының  барлық  байлығы  жинақталған,  сондықтан  да  оны  зерттеу 
аса  қажетті.  Ғылым  тарихының  мақсаты  тарихи-ғылыми  оқиғаларды 
хронологиялық  жағынан  тізбелеп  сипаттап  қою  емес.  Оның  мақсаты  — 
ғылым мен техниканың даму заңдылықтарын ашуға ықпал ету. Ғылымды біз 
әдетте  адамның дүние  туралы  жалпы  білім  жинауға  ағытталған  қызметі  деп 

59 
 
түсінгендіктен,  бір  қарағанда  ғылыми  процесте  дәстурге,  өткенге  қайта 
оралуға  орын  жоқ  секілді  көрінеді.  Бірақ  тереңдеп  тексерсек,  дәстүрлер 
ғылым  дамуының  және  ғалымдардың  ізденістік  қызметінің  негізі.  Бұл 
қағиданы  барлық  ғылымдарға  ортақ  деуге  болады.  Ғылымдағы  дәстүрлер 
проблемасының  негізін  қалаушы  американдық  физик-философ  Т.  Кун. 
Гарвард  университетінде  стажировкадан  өткен  үш  жыл  ол  үшін  ғылым 
тарихын  А.Койре,  Э.Мейрсон,  Е.Мецгер  және  А.Майердің  еңбектеріне 
сүйене  отырып  еркін  зерттеуге  арналған  кезең  болды.  Кейінірек  әлеуметтік 
ғылым  өкілдері  мен  жаратылыстану  саласының  ғалымдарының  арасында 
ғылыми  проблемаларды  қою  мен  оларды  шеше  білу  мәселелері  бойынша 
туындаған  көзқарас  алшақтығы  Т.Кунды  ғылымдағы  дәстүрлер  тақырыбын 
жан-жақты  зерттеуге,  ғылым  динамикасының  парадигмалық  концепциясын 
жасауға итермеледі. 
Бұл  концепцияның  мәні  мынада.  Ғылымды  сипаттау  үшін  «ғылыми 
қоғамдастық»  және  «парадигма»  (бұл  ұғымды  Т.  Кун  кейінірек  «дисципли-
нарлық матрица» деген ұғыммен ауыстырды) ұғымдарын қолдану керек. 
Ғылыми  қоғамдастык  дегеніміз,  Т.Кунның  түсінігі  бойынша,  белгілі 
бір  сала  бойынша  ғылыми  зерттеулер  жүргізу  мақсатымен  парадигмалар 
немесе  осы  ізденістердің  теориялық  алғышарттарын  негізге  ала  отырып 
біріккен ғалымдар ұжымы. 
Т.  Кун  парадигма  ұғымын  тандау  себептерін  түсіндіреді.  Әдетте  бұл 
ұғым қабылданған модель, үлгі дегенді білдіреді. Бірақ Т. Кун бұл түсініктер 
парадигманың анықтамасын толық ашпайды деп есептейді, себебі бұл мағы-
нада  парадигма  бұрын  жасалып  біткен  жұмыс  дегенді  білдіреді,  сонда 
ғалымдардың  келесі  тобы  немен  айналыспақ?  Кунның  пікірінше,  парадиг-
маларды  жалпы  заң  ретінде  қолданылатын,  бірақ  сонымен  бірге  жаңа  және 
қиын жағдайларда одан әрі жетілдірілетін және нақтыланылатын объект деп 
түсінген дұрыс. 
Парадигмаларды қолдану ғылыми ізденісті жеделдетеді, себебі ғылыми 
мәселелерді  шешудің  басқа  бәсекелес  жолдарын  қолданғаннан  гөрі 
қабылданған парадигмаларды қолданған қолайлы және нәтижелі. 
Парадигма  ұғымының  элементтерінің  анықтамасын  Т.Кун  толық 
бермесе  де,  оларды  жалпы  түрде  төмендегіше  сипаттауға  болады:  1) 
математикалық  формада  жазылған,  бастапқы  ұғымдар  мен  заңдарды 
қамтитын  фундаменталдық  теориялар;  2)  табиғат  туралы  жалпы 
философиялық  түсініктер  және  қазіргі  ғылымда  қабылданған  ұғымдар  мен 
олардың 
жүйесін 
бейнелеудің 
логикалық 
тәсілдері; 
3) 
ғылыми 
қоғамдастықтың  әрбір  мүшесі  өзіне  қойылған  ғылыми  міндеттерді  шешу 
үшін ұстанатын үлгілер мен эталондар. 
Ғылымның жағдайын, Т. Кунның пікірінше, екі кезеңге бөліп қарасты-
руға  болады:  ғылымга  дейінгі  кезең  (бұл  кезеңде  парадигмалар  әлі  қалып-
тасып  үлгермеген)  және  гылыми  кезең  (ғылыми  қоғамдастық  парадигаманы 
құрастырып, қабылдаған кезең). 
Ғылыми  кезеңдегі  ғылымның  жағдай  екі  түрде  сипатталады:  қалыпты 
жағдай  (оны  Т.Кун  қалылты  ғылым  деп  атайды)  және  дағдарысты  жагдай. 

60 
 
Қалыпты  ғылымда  ғылыми  қоғамдастық  белгілі  бір  парадигманы 
қабылдайды және оны танымның белгілі бір саласындағы міндеттерді шешу 
үшін  тиімді  қолданады.  Парадигмаларды  зерттеу  жас  ізденушіні  белгілі  бір 
ғылыми қоғамдастықтың мүшесі болуға дайындайды, ол өзі таңдаған, 
ғылым саласын кезінде нақты үлгілерге сүйеніп зерттеген адамдардың 
қатарына  қосылады  және  ғылыми  практикада  олардың  дәстүрлі  теориялары 
мен  методтарын  қолданғандықтан  фундаменталдық  принциптерден  аса 
алшақтамайды.  Мұндай  дәстүрлілік,  өзара  келісімділік  ғылымның  қалыпты 
дамуына  ықпал  етеді.  Жалпы  қабылданған  парадигмалардың  болуы  осы 
ғылым саласының жеткілікті дамығандығының белгісі. 
Бірақ  парадигмаларға  негізделген  қалыпты  ғылымның  бір  ерекшелігі 
—  ол  үлкен  жаңалықтарды  ашуға  онша  бағытталмаған,  оның  нәтижелері 
көбіне-көп  алдын-ала,  парадигмалар  шеңберінде  болжанған.  Мұндай 
жағдайда  ғалымның  ізденістік  қызметінің  мәні  жоқ  болып  көрінуі  мүмкін. 
Кунның  пайымдауынша,  қалыпты  ғылым  саласында  жұмыс  жасайтын 
ғалымның  алдына  қоятын  негізгі  мақсаты  —  «жаңылтпаштарды  шешу», 
немесе,  парадигмаларға  негізделген  теориялық  білімді  іс  жүзіндегі  факт-ма-
териалдармен  рационалды  сәйкестендіру.  Ғылымның  дағдарысты  жағдай-
ында  ізденіс  процесінде  қабылданған  парадигмалар  шеңберіне  сыймайтын 
фактілер пайда болады да, парадигманың тиімділігі күмән туғызады, одан бас 
тартып,  шындықты  мүлдем  жаңа  көзқарас  тұрғысынан  түсіндіретін  жаңа 
парадигмалар жасау қажеттілігі туады. 
Бұрын  қабылданған  парадигмадан  бас  тартуды  Т.Кун  ғылыми 
революция  деп  атайды  және,  Кунның  пікірінше,  жаңа  парадигманы 
ғалымдардың  жаңа  легі  психологиялық  деңгейде  мойындап,  мақұлдауы 
қажет.  «Ғылым  логикалық  емес,  психологиялық»  дейді  Кун.  Яғни, 
парадигманы  сыни  эксперименттен  өткізіп  қажеті  жоқ,  ғалымдарыдң  аға 
буыны  ыдырап,  жаңа  легі  жаңа  парадигмамен  жұмыс  жасап  дағдыланса 
болғаны. 
Ғылым динамикасының «кумулятивтік теориясының» авторы, француз 
ғалымы  Пьер  Дюгемнін  пікірінше,  ғылымның  дамуы  кірпіштен  қаланған 
қабырғаның  біртіндеп  биіктеуі  секілді,  бұрын  танылған  нәрсенің  біртіндеп 
өсуі.  Ғалымның  жұмысы  —  осы  ғылым  ғимаратының,  оның  теориясының 
кірпіштерін іздеп тауып, орнына қалау. Оның бастауын ғылым-ның бұрынғы 
тарихынан табуға болады. Дюгемнің осы көзқарастарына жүгінсек, дүниенің 
ғылыми  бейнесі  өзгермейді,  тек  кеңейе  түседі,  ғылым  дамуында  түбегейлі 
теңкеріс  дегендер  болмаған.  Мұндай  көзқарастарға  қарсы  шыққан  Кун 
ғылымның дамуы ескі білімнің үстіне жаңа білімнің қалануы емес, бұрынғы 
беделді  деген,  жетекші  түсініктердің  мүлдем  жаңа  түсініктермен 
трансформациялануы,  ауыстырылуы,  яғни  белгілі  бір  кезендерде  болып 
отыратын  ғылыми  революциялар  деген  теорияны  ұсынады.  Негізінен 
алғанда,  Т.Кунның  теориясын  қабылдауға  болады.  Ғылымның  дамуы 
міндетті түрде өзіне дейінгі дәстүрлерге сүйене отырып дамитын-дығы күмән 
тудырмайды. 

61 
 
Дәстүрлер  көзге  көрінетін  (явное)  немесе  вербальді  және  көрінбейтін 
(неявное) немесе вербальдік емес болып бөлінеді, ғылыми таным процесінде 
өзара  орын  ауыстырып  отырады.  Көрінетін  білімдерді  кейбір  ғалымдар 
басты,  орталық  білім  деп  те  атайды,  бұл  білімдер  басты  назарда  болады, 
негізінен  алғанда  оқулықтар  мен  ғылыми  монографияларда  мәтін-текст 
түрінде  болады.  Т.Кунның  парадигмаларын  білімнің  осы  түрінің  мысалы 
ретінде қарастырған дұрыс. 
Көрінбейтін  білім  (философиялық  әдебиетте  бұл  білімді  сипаттауға  -
жасырын»,  «имплициттік»,  «перифериялық»,  «үндемейтін»,  «менталитет» 
және  тағы  басқа  терминдер  қолданылады)  назардан  тысқарырақ,  көбіне 
практикалық  білім  саласында  кездеседі.  Ғалымдардың  әдеттерінде,  мінез-
құлқында  кездеседі,  оларды  ауызша,  вербалды  түрде  толық  жеткізу  қиын. 
Мысалы, белгілі химик-философ Марк Полани химик студенттердің 
практикалық сабақтарға кеп уақыттарын белу ерекшелігін практикалық 
білімдердің  ұстаздан  шәкіртке  ғылыми  дәстүр  ретінде  берілу  деп  есептейді. 
Олар  ғалымнан  оның ғылыми  кадрларына  ауызша  емес,  тек  жеке  үлгі-өнеге 
арқылы жетеді, яғни білімнің тұлғалық сипатымен тығыз байланысты. 
Көрінбейтін  ғылымның  бір  түрі  —  ғылыми  мектеп,  ғалым  мен  оның 
шәкірттерінің  белгілі  бір  географиялық  мекеңде  орналасқан  қауымдастығы. 
Ғылыми  мектеп  шеңберінде  ғалымдар  арасында  тығыз  байланыс-араласу 
орнайды,  тәжірибе  алмасу,  теориялық  пікірталас-дискуссиялар  үнемі  жүріп 
отырады. 
Ғылымның дамуында ғалымның тұлғалық ерекшеліктерінің белгілі бір 
рөл атқаратынын жоққа шығармасақ та, керінбейтін білімді М.Полани секілді 
тым  әсірелеуге  болмайды,  бұл  білімнің  иесі  ұжымдық  субъект  екендігін 
ұмытпаған дұрыс. Білімді тек жеке білім деп түсіну — қате. 
Әрине,  тек  дәстүрлерге  сүйенсе,  ғылым  дамымай  қалар  еді.  Ғылыми 
білімнің құрылымында жаңалықтар да ерекше рел атқарады. Ғылыми субъект 
парадигма-дәстүрлерді 
басшылыққа 
алып 
қана 
қоймай, 
оларды 
жаңалықтармен үнемі толықтырып отыруы тиіс. 
Ғылымның  дамуындағы  ғылыми  жаңалықтардың  рөлін  көрстеу  үшін 
алдымен  ғылымның  онтологиясын  анықтап  алған  дұрыс.  Ресей  ғалымы 
В.В.Ильин  ғылымының  онтологиясын:  1)  гылымның  алдыңгы  шебі;  2) 
гылымның мыгым ядросы; 3) гылымның тарихы құрайды деп есептейді. 
Ғылымда  ғылыми  ақыл  норма-ережелері  бойынша  ұйымдастырылған 
қызмет рационалды қызмет болып саналады. Бірақ нормалардың да шегі бар, 
оны  практика  көрсетіп-анықтайды.  Ғылыми  нормаларды  сипаттау  күрделі, 
себебі  олар  көп  және  жан-жақты,  себебі  ғылым  сантүрлі,  бір-біріне  ұқсай 
бермейтін,  әрқайсысының  өзіндік  зандылықтары  бар  салалардан  және 
ғылыми  субъектілерден  тұрады.  Сондықтан  ғылыми  қызметтің  барлық 
ерекшеліктерін  қамтитын,  ғылыми  субъектілердің  бәрі  бірдей  мойындап, 
қабылдайтын  нормалар  ұсыну,  әрине,  қиын.  Біздің  ойымызша,  ғылым 
нормалары туралы әр түрлі концепциялардың арасында ағылшын социологы 
Р.Мертон  ұсынған  вариант  назар  аударарлық.  Оның  пікірінше,  ғылым 
нормалары мынадай төрт құндылықтың төңірегінде топталады: 

62 
 
1)  универсализм  —  ғылыми  тұжырымның  ақиқаттылығы  ғалымның 
жасынан,  жынысынан,  беделінен,  ғылыми  дәрежесінен  тәуелсіз  бағалануы 
керек. 
2)  жалпылық  —  ғылыми  білім  оның  авторының  жеке  меншігіне  ай-
налмай, жалпыға ортақ, сынға ашық болуы қажет. 
3)  жеке  бастың  пайдасын  көздемеу  —  ғылыми  ақиқат  жолындағы 
ізденіс  ғалым  үшін  басты  мақсат  болуы  тиіс,  атақ-даңқ,  жеке  бастың 
пайдасы,  ма-териалдық  марапат  ғылыми  қызметтің  мақсатына  айналмағаны 
жөн. 
4)  ұйымдасқан  скептицизм  —  ғалымнан  өз  әріптестерінің  ғылыми 
қызметін сыни, объективті бағалау талап етіледі. Олардың ғылыми 
нәтижелерін  ғалым-ізденуші  өз  қызметінде  пайдаланған  болса,  жақсы 
жақта-рын  атап,  еңбегіне  құрмет  көрсете  білуі  тиіс,  бірақ  жіберілген 
қателіктерге  де  автормен  бірдей  жауап  береді.  Сонымен  бірге  ғалым  өз 
тұжырымдарын,  қол  жеткізген  жетістіктерін  батыл  қорғап,  өз  қателіктерін 
мойындай білуі қажет. 
Бір  жағынан  алып  қарасақ,  нормалар  қорғаныс  белдеуінің  рөлін 
атқарады,  ғылымды  шектен  шығып  кететін  нәрселерден  сақтандырып 
отырады.  Осы  тұрғыдан  қарастырғанда,  нормалар  ғылым  дамуында  өте 
қажет.  Екінші  жағынан  алғанда,  нормалар  ғылымның  бұрынғы  кезеңінің 
жемісі,  олар  ғылымының  болашақ  дамуы  үшін  көбіне  жарамай  жатады. 
Нормалар  консервативті,  ғалымнан  өзінің  қызметін  белгілі  бір  қабылданған 
ере-желерден, инструкциялардан, бұйрықтардан ауытқымай ұйымдастыруды 
талап  тетеді.  Бұл  жағдайда  ғалымның  еркіндігі  шектеулі,  ол  ғылымның 
мығым ядросы шеңберінде ғана қызмет ете алады. 
Ал ғылымның алдыңғы шебіндегі ғалымның жағдайы мүлдем басқа. 
Ол  нормалар-үлгілер  шеңберінен  шығып,  еркін  қызмет  ете  алады, 
бұрын  қалыптасқан  құбылыстардан  тыс  жаңа  идеяларды,  ғылыми 
жаңалықтарды  дүниеге  әкеледі.  Ғылыми  жаңалықтар  ғылымның  алғы  шебі 
мен  мығым  ядросының  арасында  шекістер  туғызады,  бұл  занды  процесс. 
Оны  шешудің  бірден-бір  дұрыс  жолы  —  ғылыми  жаңалықтарды  негіздеу 
және  дәлелдеу.  Сонда  ғана  ғылыми  жаңалық  ғылымның  алдыңғы  шебінен 
мығым  ядроға  көшеді.  Ойымызды  тұжырымдасақ,  ғылымның  дамуы  – 
дәстүрлер  мен  жаңалықтардың  диалектикалық  бірлігі  процесі  болып 
табылады.  Ғылым  бұрыннан  келе  жатқан  дәстүрлерге  сүйеніп  және  оны 
жаңалықтармен  то-лықтыра  отырып  дамиды.  Бұл  күрделі  процесс.  Ескінің 
жаңаға орын беруі қашан да қиын жүреді. Бірақ қоғамның дамуы ғылымнан 
оның  жаңалықтық  сипатта  болуын,  жаңа  идеялар  арқылы  қоғам 
сұраныстарына  жауап  бере  білуін  талап  етеді,  онсыз  ғылымының  өзі 
мәнсізденеді. 

жүктеу/скачать 1,3 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: