елецдерш де  ел!мнен  катты  корку,  урейлену  ce3iMi  байкалмайды,  ел1мд1

урпагы жок- 0Л1М а у зы н л а  жаткан  К ем тр бай  акынды кинайтыны  - баян- 
с ы з 
eMipfli  манд!  етётш  
сешмнщ
  жоктыгы.
Казак ауыз едеби етш щ  
eM ip 
туралы толганыстар 
KepiHic 
тапкан  тагы 
6ip T yp i 
- 
жоцтау.
  0м1рден  еткен  кимас  адамына жоктау  айту  казактын 
ертеден  келе жаткан,  каз1р мулдем дерлж  умыт бола жаздап отырган сал- 
ты.  Жоктауда ем1рдщ жалгандыгы, баянсыздыгы мен тураксыздыгы кара 
елен децгеШ ндё суреттелед], ел1мнщ зандылыгы да жоктауда с е з  болады. 
BipaK оньщ мазмунындагы маныздырак нерсе  - 
вмгрмвндгкмэселе.
  Жок­
тау  айткан  адам  ем!рден  еткен  асыл  азаматтьщ  eMipiH,  ерекше  касиет- 
терж , тындырган 
iciH, 
когамдагы  орнын  ж эне  кол  жетпеген  армандарын 
сипатгайды.  Мамай  батырдын 
uieuteci 
Караулек  айткан  жоктау  -  казак 
жоктауынын  классикалык  улпсЬ  Онда  езж ен   туган  урпагын  жогалткан 
ананьщ  орасан  зор  кайгысы,  жан  азабы,  куйзелю   мейлжш е  дэл   сурет- 
телген.  Зар салып  баласын  жоктаган  ана 
6ip  
сот е з ж   жубатады.
Азалы  ананьщ к ёц ш н е  медет болатын  куш  - баласыньщ ул гш  
eM ipi. 
Мамай  eni  ушш  опат  болды.  оньщ  fM fii  жай  ел1м  емес,  ерлж  влiм,  ёйш 
жаудан  коргау  -  батырдын ем1рл1к  максаты  ёЩ  ол  сол  максатьжа ж етп. 
Казактын  баска  батырлары  сиякты  Мамай  да  езш щ   адамгерш ш к  кел- 
бетж  с е з   ж узж де  гана емес, 
ic 
ж узж де танытты,  сондыктан  да халыктьщ 
беделж е  ие  бодды.  Оньщ 
e3i 
елее  де. 
ici 
журтынын  е а н д е   м эц п   калмак. 
Мамайдьщ  мэщц 
eM ipi 
ел1мге  осылайша  карсы  тура  апды,  ел1мнщ  оны 
жен|ч  мумюн  ем ес.  Карауле к  ананы  жубататын  да  осы  ой. 
0 M ip a in  
кай 
саласында болмасын  казакка корганыш болган елещ оньщ ел1ммен курес- 
ж де  де  демеу  бодды.  Жоктау  айта  отырып  кещлж  баскан  казак  ем1рден 
кудёрж узбейд!, тупк ш к п  тущлмейш, ёШрцщ ел1мнен  куш тш гже сенещ.
Казак ауыз эдеби ет ж щ  тагы  6ip  манызды  Typi  - 
ацыз.
  Адам  когамы 
пайда болганнан  6epi  eMip  cypin  келе  жаткан  ацыз  когам дамуыньщ  са- 
тыларынан адаммен 6ipre етш , ani  кунге деш н  когамдык сананьщ елеуш 
белш еп  болып  калып  отыр.  Аныз  кашанда  адамньщ  eMip  суруш   жещл- 
дету  куралы болды деуге болады,  мысал  ретж де Коркыт,  Асан  кайгы ту­
ралы ацыздарды жэне Ka3ipri замангы аныздарды атасак  ж еткш кп. Казак 
анызында 
Коркыт  акылды,  дан,  ел ж е  камкор  парасатты  жан  р ет в д е 
суреттеледк  Бул тургыдан алганда оны турю журтынын философы деуге 
болады,  ce6e6i Коркыт бел гш   6ip адамньщ  немесе топтьщ, билж басын- 
дагылардыц  м уддесж   коргаушы  емес,  карапайым  адамдардьщ  акылшы- 
сы,  свз1мен  гана  ем ес,  iciMeH  д е  енеге  керсетуий,  ic  пен  сёщ щ   б !р л т н  
куаттаушы.  Еш  MiHci3,  кемш шюпз  адам  туралы  казактын  арманын  осы 
Коркыт  бей н есж   керем1з. 
B ip a K  
Коркыт  eKi  аякты  пенде,  оны  да  адам 
тсрлшнщ шектеулйп толгандырады. 0л1мдг же нуд in жолы  - eMipai мэнмен 
толтыру.  Коркыттьщ т у е ш т н ш е , жогаргы мэн  - 
ар-иман.
  Коркыт тура-
99

лы  ацыздардыц  кайсысында  болмасын  ар-иман  угымы  мшдетп  турде 
кездееедй  омар вткшпл, к,ай  eMip болса да вл!ммен 6iTe,ai, бграк, ен басты- 
сы  -  адамшыльщты,  ар-иманды  сактау.
Щазац  философиясыныц  неггзгг  кезецдерш  жэне  ауыз  эдебиетгн
1
ц 
турлершде  жинацталган  дуниетанымдыц  угымдарын  талдау  арцылы 
цазацтыц  улттьщ  философиясы  жалпы  цазац  халцыныц,  оныц  ap6ip 
екттщ  бойында  цалыптасцанын,  цазац халцыныц  басца хальщтар  фи- 
лософиясынан еш кем емес философиялык, дуниетанымы бар екент ащ- 
ын квруге болады.
11  -ТАКЫРЫП
X I X -Р А С Ы Р Д Ы Ц   С О Ц Ы   -Х Х -Р А С Ы Р Д Ы Ц  
Б А С Ы Н Д А Р Ы   О Р Ы С   Ф И Л О С О Ф И Я С Ы  
(Лекция  слайдтармен  камтамасыз  етшген)
1.  Х1Х-гасырдыц соцы -ХХ-гасырдыц басындагы орыс философиясы- 
на жалпы сипаттама.
2.  Л.Н. Толстойдыц вм1рд'щ мэт жэне адамныц  взгщвц адамгершш- 
1
кке тэрбиелеу inrni.
3.  В.В.Соловьевтыц  “орыс идеясы”.
4.  Н.А.Бердяевтщ персоналистт философиясы.
Орыс философиясы элемдж философияда кернекп орын алады. Ойын 
ce6e6i  -  Ресейдщ  адамзат  тарихында  алатын  орны  мен  орыс  жаныньщ 
жумбак табигаты  болса  керек.  Тарихи  дамудьщ  кай  кезецшде болмасын 
эдем  назарын  езш е  аудара  бшген  орыс  мемлекет!  мен  орыс  халкынын 
дуние  жузшдеп  рел!  осы  кунге дейш  аса мацызды.
Орыс философиясыныц кемелденш, калыптаскан уакыты Х1Х-гасыр- 
дыц  соцы  мен  ХХ-гасырдыц  басы  деуге  болады.  Осы  кезецде  Ресейде 
мазмуны  терец,  интеллектуалды  жагынан  ете  бай  философия  калыптас- 
ты.  Bip  eKiHimTici,  орыс  философиясын  объективл  зерттеу  мумкшдю 
соцгы  жылдары  гана  пайда  болды.  Жогары  оку  орындарына  арналган 
бурынгы  багдарламаларда  бул  такырып  терец  ашылмай,  орыс  филосо­
фиясы  туралы  соз  болганда  непзшен  Н.Г.Чернышевский,  А.И.Герцен.
В.Г.Белинский  жэне тагы баска ойшылдардыц когамдык-саяси, материа- 
листж-марксиспк  кезкарастарын  талдаумен  шектелетшб1з.  K,a3ipri  тацда 
орыс  философиясы  кызыкты зерггеу  объеюпсше  айналып  отыр.  Ресейдщ 
езшде  улттык философия  мэселесше  улкен  бетбурыс  жасалып,  кептеген 
гылыми зерттеулер дуниеге келдк 2005 жылдыц мамырында Мэскеу кала-
100

сында еткен халыкаралык. философиялык симпозиумда талкыланган гылы­
ми  баяндамалар  осы  ойымыздыц  жаксы делель
Философиялык. эдебиетте  XIX-гасырдыц  соцы  мен  ХХ-гасырдыц ба- 
сындагы орыс философиясынын 
Heri3ri eKi 
багыты атап  керсет1ледг  сла­
вянофил багыты  жене батысшылдар багыты (кейб1р зерттеуиллер бул ба- 
гытка  марксизм  багытын  да  енпзедО.  Б1зд1н  ойымызша,  осы  кезевдеп 
орыс  философиясын даму ерекшел1ктерше жене мазмунына байланысты 
уш  багытка белш   карастырган  жен.
^ С л авян оф и л  багы ты  екьпдер) кезкарасы ны н непз! - православие. 
И.В.Киреевский,  К.Аксаков,  В.С.Соловьев тагы баска  кернеетч  тулгалар 
дш  аркылы  eMipfli  езгертуге  болады,  дши  езгерю  халыктын,  когамнын 
eMipiHe 
керемет 
e3repic 
екелед1  деп  сендь  Бул 
ryciHiicri 
де, 
ce6e6i 
орыс 
халкынын  санасында  гасырлар  бойы  дшнщ  гажайып  кушше,  "идеалга'' 
деген  сен1м 
eMip 
сурдк 
YHeMi 
“идеал"  жетепнде 
eMip 
сурген  адам 
e3iH 
баскалардан  рухани жагынан жогарырак 
ce3iHeTiHi, 
ылги 
63iHe-e3i 
сез1м- 
ге  шомылып 
eM ip cypeTiHi 
белгш   жэне  бул  идеал  -  шеказ.  Букш дуние 
жузш  кызыкгырып, езш е тэнт1 еткен  “орыс жаныньщ" ("загадочная  рус­
ская  душа'')  жумбак табигатынын да 
ce6e6i 
осында болса  керек.
М арксизм  багы ты  нын  Heri3ri  окчлдер!  В.И.Ленин,  Л.Д.Троцкий, 
Н.Бухарин,  А.В.Луначарский  болганымен,  орыс  философтарынын  6epi 
дерлж эуел!  марксизм  кезец!не  erri.  Марксизмнщ ерекшелш  -  филосо- 
фияны жумысшы табыныц идеологиялык кызметппсше айналдыруы. Бул 
багыт акырында жещске жетш, кецес заманында философия  мемлекеттщ 
б1ртипт!  ойлауга  непзделген  идеологиялык  куралына  айналды.  Калып- 
таскан  жуйеге  карсы  шыгу  кылмыспен  тец  едк  В.И.Ленин  1922  жылы 
Ф.Э.Дзержинскийге  жазган  хатында ой-niKipi,  кезкарасы большевиктер 
саясатына карама-карсы интеллигенция еюлдерш елден аластату Kepeicriri 
туралы  айткан  пш рш щ   непзшде  арнаулы  буйрык  шыгарылып. 161  адам 
елден  куылды.  Олардыц  6api  6ip  кемеге  тиелга  аттандырылгандыкган, 
тарихка бул окига “Философский пароход” деген атпен ендк  Бул “epiKci3 
саяхатшылардыц" катарында белгш   философтар С.Л.Франк,  Н.А.Бердя­
ев, Л.Шестов, П.Сорокин, И.Ильин бар едь Орыс философиясыныц кулды- 
рауы  осы  кезецнен  басталды.
YiuiHiui багыт  - б\з свз еткелг отырган батысшылдар,  немесе  экзис- 
тенциалчстер багытыныц  нег1зг1 объекппы  - адам жэне оныц вщ рщщ 
мэт болды.
 
Атап  керсететш 
6ip 
ерекшелж -  жалпы философия тарихын- 
да  ем1рдщ  мэш  меселесш  талдаумен  тубегеШй  айналыскан  орыс  фило- 
софтары деуге болады. Бул кубылыстардыц себептер1 ер турль 
BipaK 
б
1
здщ 
ойымызша,  басты  фактор  -  Ресейдщ трагедиялык тагдыры.  Адам,  оныц 
ем1ршщ  м эс ел еа   когам  дагдарыска  ушыраган  кезецдерде  еларлене
101

туседк Тыгырыкка т1релген когам мушелершщ бойында бурыннан да бар, 
уакытша бугып жаткан ом 
ip 
туралы сауапдар Ti36eri адамды осындай киын 
кезевдерде катты мазалай бастайды. Сондыктан да езЫ й  даму тарихын- 
да талай  рет тагдыр телкепне ушыраган, сан турл1  соккыларды,  кайшы- 
лыкты  когамдык 
0 3 r e p ic T e p a i 
басынан  кеш1рген  Ресей  мемлекетшщ  ой- 
шылдарын  осы  такырып  толгантуы  кездейсок  емес.
Сонымен  катар,  XIX-гасырдьщ  соцы-ХХ-гасырдьщ  басындагы  орыс- 
философтарыныц берш де 
Ресей мемлекетшщ тагдыры
 толгантты.  Кай 
багытгыц екш  болганына карамастан, олардыц ep6ipeyi орыс когамы мен 
жалпы  орыс  халкыньщ болашагы туралы терец ойланды,  болашак даму 
жолдарын  iздecтipдi.
Лев Николаевич Толстойды 
(1823-1910)
 дуние жуз1 улы жазушы ре­
тшде бшедй  6ipaK оныц философиялык ойлары  кепшшкке  енд1  гана та- 
нымал болып келе жатыр. Орыс ойшылыныц философиясын терец, объек- 
THBTi 
зерттеу 
ici  e c i p e c e  
соцгы  он  бес  жыл  1шшде  жаксы  децгейде 
журпзшуде.  Бул  nfrapiMisifl дэледа  ретшде  жазушыныц  философиялык 
шыгармапарыныц  белек  жинак  болып  жарык 
KepyiH 
(Л.Н.Толстой.  Из­
бранные  философские  произведения.  М., 1988),  бурын  жарияланбаган 
философиялык ой-толганыстарыныц улкен ецбек болып  басылып  шыгу- 
ын  (Л.Толстой.  Путь  жизни.  М.,  1993)  жене  оныц  философиялык  кезка- 
растарыныц  кептеген  гылыми  зерттеулердщ  аркауы  болып  отырганды- 
гын айтуга болады.
Жазушы  философиясыныц  басты  мэселелер1  кандай  болды  десек, 
езш щ   шыгармаларында  Л.Толстой  адамныц  руханилыгы  мен  адам- 
repinuiiri  мэселелерш  талдады  жене  бул  такырыпты  езГн  катты  мазапа- 
ган,  oMipiHin  соцына дейш  санасы  мен  жанына тыныштык бермеген  эк- 
зистенциалдык  меселе  -  адам  eMipiHiH  меш  контекспнде  карастырады. 
Жарык  дуниеге  адам  не  ушш  келед1?  0м1рдщ  меш  бар  ма?  Бар  болса, 
неде?Жок болса, неге? 0м1рдщ меш жок болса, eMip cypin Keperi не? Тол­
стой e3iHe, 63i аркылы букш саналы адамзатка багыттаган сауалдар Ti36eri 
осылайша жалгасып кете беред1 жене олар жазушыныц буки! керкем жене 
философиялык  шыгармаларьшьщ  желю  бодцы.  Осы  меселелер  терещрек 
тексершетш  eцбeктepдiц 6ipi  -  “Исповедь” (“Жан  сыры” немесе  “Теубе”, 
ецбек  казак тш не e3ipre толык аударыпа койган жок). Бул ецбектщ ортага- 
сырлык  ойшыл  Августин  Аврелийд1ц  “Исповедь  Блаженного  Августина, 
епископа Гиппонского” ецбепнщ i3iMeH жазылганы кумен тудьфмайды.
0 з  ем1ршщ Heri3ri  кезецдерше шолу жасай  отырып, eMipiHiH меш ту­
ралы  суракка  жауап  !здеуге  тырыскан  Л.Толстой  ез  жаныныц  куйзел1а 
аркылы б1зге осы мeceлeнiц буюл трагедиялык сипатын жетюзедь Адам-
102

зат тарихынан еш пес орын алган гул га, керемет класси кал ык дуниелердщ 
авторы репнде езш  элемге таныткан улы жазушы “Не ушш е т р  сурд1м?” 
деп  киналады,  сурагына  жауап  таба  алмай  аласурады,  гылыми-филосо- 
фиялык, тшмен айтсак,  гиперрефлексияга ушырайды.  в зш щ  бул  жагдай- 
ын  жазушы ете дэл суреттейдк  “...сурактарга жауап бере алмай, кор бол- 
дым. 
0M ipiM  
токтады.  Мен  дем  ала  алмадым,  тамак 
iu ie 
де,  уйыктай  да 
алмадым. 
0 M ip  
мен|  тойдырды  -  одан  кутылгым  к еед .  0з1мд1  вщарг1м 
келД1 деп  айта  алмаймын,  б'фак  мен  ёмщцен  каштым".
Жазушыны танаандырган  6ip  нэрсе  -  осы  мазасыз  ем 1рмэщцк кина- 
лыстын оньщ бакытты  eMip  суруше  кажетп  нэрсенщ 6api  жеткщкщ  ке- 
зенде  - сушют эйелц тамаша балалары, бай  имениеа бар, ортасына сый- 
лы,  рухани  к у и т ,  деш  сау,  э д |  50  жаска да  толмаган  кезевде  мазалауы. 
Философиялык тэдргыдан талдасак, Толстойдын осындай  мазасыз, казак- 
ша  айтсак;,  жанын  коярга  жер  таба  алмай  киналуы  завды  кубылыс.  Ги­
перрефлексия ой енбепмен  айналысушы  адамдарга кеб1рек тан, сондык- 
тан  да  Толстой  еекищй  гуламаньщ  жан  куйзедйса  TyciHiKTi.  Бул  жазушы- 
нын  рухани  дуниесш щ   теренд1г1н  керсететш  вЬш-вЗ!  танып-бшу  кыз- 
метшщ  ерекш елшнщ   Дэлелк  Мундай  адам  ем5ршщ  мен!  мэселес'шщ 
тунгиыгына  бойлаган  сайын  езш е  квцш  толмаушылык  пен  мазасыздык 
кушейе туседи шым-шытырык ойлар мен TyciHiicrep элемшде шарк урган 
жан  тыгырыкка  fipejiin,  ем 1рдщ  шекаралык  жагдайына  душар  болады. 
Ол адам  ушщ 
KayinTi, 
ceoeoi 
тулга калыптаскан кундылыктар багытынан 
адаса  бастайды,  кундел1кт1  практикалык кызметке деген  кдб1лет1  твмен- 
дейдь  Осы  кезде  адамга  даналыкка,  парасатка  непзделген  философия 
гылымыньщ кемеп кажет. Эрине, философия ем!рдщ MOHi маселесш тубе- 
гейгп шешш беред! деуге болмайды, 
6 ip aK  
философия кубылысты тусшу- 
ге, оган белгш  6ip квзкарас калыптастыруга кемектест, eMipre деген жаца 
талпыныс,  куш  беред!.
Л.Толстой  да  вз1н  мазалаган  мэселелерге  жауап  1эдеу  ушш  филосо- 
фияга жуг'1нед1, Сократ, Шопенгауэр, Соломон сиякты ойшылдардьщ eMip 
туралы  ойларын  корытады.  Бул  мэселе  олардьщ да  тынышын  кейрген 
“мэнгшк” сурак екендИне кез ж етю зт, 6ipre-6ipre осы тыгырыктан шыгу 
жолдары  туралы  салмакты  квзкарас  калыптастыра  бастайды.  03iH  кор- 
шаган  адамдардын  eMip  суру  салтын,  eMipfleri  максаттарын  жэне  акыл- 
ой децгейш  асыкпай бакылаган  жазушы оларды вм1рдщ маш туралы ой- 
лану  каб1пет1не  карай терт топка беледк
1) 
Еш теце  б1пмеу  жолы  -  ем1рдщ  зулымдыкка  толы  жэне  M9Hci3 
екецшпн бшмей де, тусшбей де 
eM ip 
кешейндер. Осылайша жайбаракат, 
каннен-каперыз 
eM ip 
суретшдердщ  катарында,  Л.Толстойдьщ  ойынша, 
ете топас,  ете  жас адамдар  жэне эйелдердщ  кепш ш п.
103

2 )  Э п и к у р   ж о л ы   -  е м 1рдщ   ум1ТС13д1пн,  ет п ел ш п н   тусш ш ,  бар 
нэрсещц 
пайдасын,  кызыгын  керш  калуга тырысу.
3 )
  Куш 
п ен   эн е р г и я   ж ол ы   -  емпрдщ  мэш  жоктыгына,  сондыктан 
оны   ж ою   к е р е к т т н е   к ез1 ж е т т ,  езгн-ез’1 елттрушшер. Жазушы бул топты 
ер ек ш е  б о л т   атап,  езш  ел1мге  киюдыц оцай е м е сп п н , оган  улкен Ж1гер, 
мол  куат  иелер!  гана бара алатындыгын  ескертедк
4) 
Элс1зд1к ж ол ы   - ем1рдщ м еш  жок екещцпн бше тура, 
OMip 
агыны- * 
на ep in   eMip  суру.
Жазушы  ж ур пзген  бул  философиялык  сараптауда  улкен  мэн  бар  деп 
ойлаймыз. Оньщ кейб1р пшрлер1мен келюпеуге де болады, 
6ipaK 
бул ж1кте- 
уд'щ 
е \п р м э н д 1к м эселеш  шешуге умтылган Ka3ipri замангы адамга ой тас- 
тары  анык.
Л .Толстойдьщ  031 ем1рмэнд1К мэселеш  
сешм
 
категориясы аркылы ше- 
шедг.  “ М ен щ   ойымша,  ом 1рдщ  м еш   -  сешм.  Сешм  адамга  куш  бередГ. 
С еш м   категориясын  калыптаскан  ninip  бойынша дши  сешммен  шектеу- 
ге  болм айды .  Толстой  е з   шыгармаларында  сеш м  категориясыньщ  бай 
мазмуны н  кер сетедь  ем 1рмэндж   мэселеш   дш ,  руханилык,  адамгершшк 
м эс ел ел е р 1 м е н   байланы сты   карастырады.  Жазушы  туындыларыньщ 
H eri3 ri 
ж е л ю   д е   осы ,  ягни  Л.Толстой 
ym iH  
еш р дщ   мэш  сешмде.  Адам 
сен1мс1з 
OMip 
сур е алмайды. Тек сеш м аркылы адам езш щ  к1м екенш жэне 
ж ары к  д у н и ед е  не 
y m iH   eM ip 
суретш ш н  бше  алады. 
CeHiMi 
к у ц т   адам­
ны н 
e M ip i 
д е  мыкты болады. 
B ipiH iu iaeH , 
бул 
dinu сенйм:
 
оньщ 
niKipiHUie, 
кудайдьщ   жарыгы  адам  жанында жанбаганша,  адам  э л а з,  бакытсыз жа- 
нуар.  Ж арык жанганда гана адам дун и едеп   ец к у ц т   макулыкка айнала- 
ды. 
B ipaK   Толстой  адам  eMipiH  тек  кудайга  сешммен  шектеп  кана  кой- 
майды .  Ж ануарларга  кудай  кажет  нэрсенщ   бэрш  бере  салган,  ал  адам 
кеп  н эр сеге  е з   е ц б е п м ен   жету1  тш с  деп  есептеген  ойшыл  адамды  тал- 
пынбай  ецбектенуге  шакырады  ж ене адамгершшк касиеттерш  кушейту- 
ге  багытталган  ец б ек п   жогары багалайды.  Ягни,  адам  ец 
эуёпй 
езше сен- 
ге т
 дур ы с,  себеб!  бул сеш м  е з  бастауын 
Ьгтктен
 
алады. Сешмнщ тагы 
6 i p  T y p i  -  
махаббатца деген сешм:
 
“Адам еш р ш щ  барлык кайшылыкта- 
рын  ш еш е  алатын 
ce3iM  
-  махаббат,  оны  адамдардьщ 
6 e p i 
бтеда”.  Ма- 
хаббатты   ол  абсол ю тп к   дер еж еге  дейш   квтередк  “...адам  жаныныц-ец 
басты   касиет1  -  сую ,  баска  адамдардьщ  бэрш е  б1рдей  жаксы  болу  ушш 
су ю .  О сы ндай  махаббат  -  адам  ем1ршщ мэш ”.  Бул  кезкарас  адамдарды 
жаксы   керу,  олардыц арман-максаттарын 
TyciHe 
бшу, 
e м ip л e p iн iц  
бакыт- 
ты  болы п,  армандарына  ж етуш е 
icn eH , 
не  болмаса  сэзбен  кемектесуд1 
адам   OMipiHin  MeHi  ретш де  т у е iHген  еж елп  Конфуций  мен  Ka3ipri  зама­
нгы  К ам ю дщ   ойлары мен  у н д е с ,  6ipaK   Л.Толстойдьщ  niKipi  терецдеу. 
Э р и н е, 
e p 6 i p  
адам эуел1  е з  
eMipiHiH 
жаксы болганын  калайды.  Адамныц 
104

биологиялык табигатынан туындайтын бул кубылыска Толстой тусжуш - 
уш пен карайды, 6ipaic, езшщ  FaHa eMipiHiH жаксы болуына умтылган адам- 
нын eMipiH  зулымдыкка толы м эн а з 6ip нэрсе,  нагыз eMip мундай  болуы 
тшс  емес  деп  есептейщ.  0м1рдщ  меншщ  баска  жолын  керсететш  адам­
ньщ  санасы,  акыл-ойы,  парасаты  е к е н д т н   де  жазушы  дэл  атап  керсе- 
тед1.  Адам  санасы  оган  жеке  бастын  гана  жаксылыгы  жалган  екен д1 пн 
KepceTin,  6ip  гана  жол  калдырады,  ол  -  махаббат.  Толстой  адам  когамы- 
нын e3i адамдардын 6ipiH-6ipi суюше, сыйлау ына непзделуi тшс екешцгш 
дэлелдеп,  махаббат  кушш  зулымдыкка  карсы  коюга  шакырады.  Осы 
п т р д е н   мей|р)мдшкке деген  ceHiM  туындайды.  MeuipiMdinixmi
 
улы  ой- 
шыл  адамньщ  адамшылыгын  керсететш   6ipfleH-6ip  касиеп  ретш де 
тусшед1,  баскага  MefiipiMci3fliK  керсеткен  жанды  бул  ем !рдеп  басты 
мшдетш  аткармаган деп  есептейдк
Л.Толстой  адам  eMipiHiH  маши 
руханилъщпен
  тыгыз  байланысты 
тусшедй  кеп  адамдардын бойында табигат берген  руханилыктьщ “жану- 
арлык  eMip”  сатысында  калып  койгандыгына  екш ш   рищфедг  Куйбен 
тipшiлiк  агымына  ермей,  материалдык байлыктан  рухани  байлыкты  жо­
гары коя бшген адам гана мэнд1 eMip суруге  умтылады. акыл-ой,  парасат 
бшкпгше  жетед1,  ем1рден  ез  орнын  таба  алады.  Рухани  дун и еа  мыкты 
адамньщ  eMipi  де  жаксы  етедц  сондыктан  ол  ел1мнен  де  корыкпайды. 
Осыньщ 6apiH Толстой санадагы езгер1стермен туашйредк Оньщ eMipfleri 
езгерютердщ ешкайсысы санадагы езгерютермен тендесе алмайтындыгы 
туралы  ойы  аса  кунды.  Узак  жылдар  бойы  “Турмыс  сананы  билейдГ’ 
кагидасымен  eMip  сурген  бдздщ  когамга  бул 
niK ip 
тацсык  KepiHyi  де 
мумк1н, 6ipaK когамды, адамды езгерту ушш сананы тэрбиелеудщ мацы­
зы  зор  е к е н д т н   мойындау  кажет.  Белгш   казак  зиялыпары  Э.Бекейха- 
нов. А.Байтурсынов,  М.Дулатовтар да гасыр басында осыны  кайта-кайта 
ескерпп,  когамды TeHKepic  жолымен  емес,  адамдардын санасына  ыкпал 
ету  аркылы  езгерту  жолын  устануга умтылган екен.
Л.Толстойдьщ  емзрдрц  мэнш  адамгершшктен  вдеуш  ез  замандаста- 
рыньщ 
Ke6i 
багалай  бшмедй 
6ipaK 
оньщ 
iaaeH icrepi 
сол  кездеп  когамдык 
ойга, кейшп  Батые экзистенциализмше мыкты эсер 
err i. 
Жазушымен хат 
алысып  турган  казак  ойшылы  Ш экэр1мнщ  кезкарастарына да орыс  жа- 
зушысыньщ  eMipMOHfliK толганыстары  эсерш  типзбей  койгае  жок-  Осы 
ретте  “Л.Толстойдьщ e fi eMipain мэЩв тапты ма?” деген сурак туындай­
ды. 0м1рмэндж мэселе философияда “мэцгш к”, “шеказ” мэселелер ката­
ры нда  аталады. 
C e 6 e 6 i. 
ол  адамды 
eMip 
бойы  мазалап,  oip  кезецдерде 
кушешп,  ёцщ  б1рде  бесендеп  отырады,  оныц  накты,  тупкш кп  шеипмш 
табу  мумкш  емес.  Улы  жазушыныц  буюл 
eMipi 
мэнд1  ещрЙЩ  ул
rici 
де- 
сек те,  ез 
eMipi 
оны  канагаттандырмады.  0м1рдщ  киын  кезендерш 
6ip re
105

етюзген  жубайы  Софья  Андреевнага да,  балаларына да  к ец ш   толмады. 
0M ipiH  
сараптай  к ел т, алацсыз балалык шагынан баска сэттерщен баска 
мэн  таба  алмай,  eMipimn  боска  еткенше  екш едь  Бул  niKipiMi3re  онын 
ем1ршщ сонгы  кезендерщщ  окигалары дэлел  бола  алады.  0л1м1  жакын- 
даган  сайын  еш рден  т унш п ,  кещ  фщ ш нде  буюл  элем  мойындаса  да, 
когам, дос-бауыр, жакын-журагат тарапынан TyciHicTiK таба алмаган Тол­
стой  o3iHin “Иван  Ильичтщ ел1мГ’ эцпм есш щ  кейшкер1  Иван  Ильич  си- 
якты  тэн  ауруынан  жан  ауруы  басымырак  болып,  “Осы  мен  калай  вм!р 
сурщм?” деп  киналды  Оньщ е з отбасынан 
6 e 3 in , 
алые 
6 ip  
станицага са- 
пар  ш епп,  бейтаные  адамдардьщ арасында ем1рмен  коштасуы да соньщ 
айгагы. 
0M ipim H  
сонына дешн адамдарды жаксылыккатэрбиелеуден тан- 
баган ойшыл (онын сонгы туындысы 
“ 0 M ip  
жолы” да осы максатка арна- 
лган)  ецбепнщ  еш  к етт,  когам да, адам да езгермегенш,  адамзат жарал- 
ганнан 
6 e p i eM ip c y p in  
келе жаткан зулымдык эл1 д е устемдж курып отыр- 
ганын 
T yciH in, 
шарасыздыктан  жарык дуниеден  тущлген  де  болар.  Элде 
63i  “Крейцер  сонатасы”  ецбепнде  жазгандай,  “Ешкандай  максатьщ бол- 
маса, 
eM ip  6 i3 re  eM ip 
суру  ушш  гана  бершген  болса,  таршшштщ  кажет! 
жок. 0м1рде максат болган сон, сол максатк,а ж ей а м ен  ем1ртоктауы тш е’’ 
деп  ш е и т   ме  екен?  Калай  десек те,  Л.ТолстойДьщ  емйрдщ  мэна  туралы 
философиялык  Ойлары  саналы  адамды  ойландырмай  коймайды, 
c e o e 6 i 
ол  адамды  Ka3ipri  когамга  жеттспей  жаткан  м эц гш к   кундылыктар 
МешршдШк,  Мсосаббат,  Руханилыща,
  6 ip  
сезбен айтсак 
- 
Адамгершт- 
кке
 
шакырады.
В л ад и м и р   С ер геев и ч   С о л ов ь ев  
(1853-1900)
  -  орыс  халкыныц 
кернекп. философтарыныц 
6 ip i. 
Оньщ  да  кезкарастары 
aroi 
толык  зерт- 
телмеген.  Шынын  айтсак,  Соловьев  философиясын  жан-жакты  зерттеу 
ic i 
каз1р  гана  колга  алынып  жатыр, 
c e 6 e 6 i 
оньщ  идеялары  Ресей  упйн 
ешп  гана туешпгп  болуда.
В.С.Соловьев  бейщш  тарихшы,  Ресей  тарихы  бойынша  29  том  ецбек 
жазган  галымньщ  отбасында дуниеге  келд1,  сондыктан  оньщ  рухани  да- 
муына кажегп  барлык жагдайлар ж еткш кп болды.  Соловьев жас  кезш- 
де  эр  турл!  саяси-философиялык агымдармен  э у е с т е н т ,  материализнщ 
эсер[мен  эуел1  физика-математика  факультет!не  тускешмен,  2-курстан 
бастап тарих-филология факультет не ауысып, философияны мыктап иге- 
руге ден  кояды  жэне  бул жолда улкен табаидылык пен б ш м д ш к  улпеш  
корсетедь 
B ip  
гана  мысал  келтарё  кетсек,  университет 
6iTipreH 
соц 
6 ip  
жылдан кешн магистрлж диссертациясын, ал  1880 жылы докторлык дис- 
сертациясын  коргап  шыгады.  1881  жылы  ол  университеттеп  окытушы- 
лык жумысын тастауга мэжбур болады, оган себеп  - Александр II  патша- 
ны  олт1руге кастандык жасаушыларга христиандык 
KetuipiM 
жасап,  ел1м 
106

жазасынан  босатуды  усынды. 
BipaK, 
езш щ  
nifdpi 
бойынша, окытушылык 
жумыстан  кеткеш ол ушш 
6 ip  
жагынан жаксы да болды, философия, дш, 
эдебиет, эстетика мэселелер1мен теревдеп, еркш айналысуга, букш eMipiH 
гылым  iciHe  алацсыз арнауга  мумкшдш  алды.
В.  Соловьев  ф илософ иясы ны н  н е п з п   идеялары  туралы  айтсак:
1) 
В. Соловьева ен эуел1 
буки! адамзат тагдыры
 мазалады десек, кате- 
леспейм!3.  Оньщ  философиясынан  болашакка  деген  аландаушылык, 
куйзелю, толганыс  катты  с е э т о д ,  ол: 
“K a3ipri 
адамзат ауру  карт сеюлдк 
Оньщ орнын  к1м  басады?  Негрлер  ме?  Кытайлар  ма?” деп  мазаланады.
Адамзат  ушш  жана  жол  табуга  тырыскан  В.Соловьев  А.Блоктын 
сез1мен айтсак, “барлык жерде колына улкен коныр май шам устап журген 
сек1лд1  болды”.  Бул  жол  р етв де  Соловьев  Шеллинг  философиясынын 
i3iMeH 
“жалпыб1рл1к"  идеясын  усынады,  оны  философияньщ  жана 
Typi, 
унамды  философия  деп  атайды.  Бул  философия  адамгершшкпк  бастау- 
ды  жогары  кояды,  “жалпыб1рл1кт1н“  жеке адамнан  басталатынын  жаксы 
керсетедк  Жеке  адамнын адамгерш ш п 
уялу,  аяу, ризашылык,
  секш и  уш 
касиеттен  турады,  олар  адамнын  рухани 
eMipiHi 
байлыгын  ашады  деп 
тус1нген Соловьев уятты ете жогары багалайды. Декарт “Мен  ойлаймын. 
ягни мен 
eMip 
суремш” демекип, Соловьев “Мен уяламын, ягни  мен 
eMip 
суремш” дейдц  Уят  -  адамнын  ic-кылыгын,  букш  eMipiH  реттеуцн.
Кант этикасын колдаушылардыц 6ipi болган Соловьев оньщ 
парыз
 ка- 
тегориясын  аса  жогары  багалады,  адам  кызметш!н айкындаушы  Heri3i  - 
оньщ  езш щ   ата-анасы  мен  бапалары  алдындагы  парызын  орьшдау  ден- 
геш  деп  туаш н.  Ол  отбасынын  Щита  ерекше  атап  керсетедь  1згшкке 
кызмет етуге,  жеке  эгоизмд!  жоюшы  куш  -  отбасы деп тусшедк  Соловь- 
eBTin  ойынша,  жеке  адам  ушш  баска  журттьщ  беремен  б1рдей  адам- 
герш ш кл карым-катынас  жасау ете киын шаруа.  Миллиардтаган адамга 
KipmiKci3  кызмет  етуш  максат  eTin  коюды  жузеге  асыру  мумкш  емес. 
Сондыктан  да  Соловьев  адамгершшкпк  карым-катынас  жаеауга лайык 
шагын  орта  ретшде  отбасын  усынады,  ce6e6i  онын op6ip  Myuieci  баска- 
лар  уонн  накты  максат,  накты  мэн. 
B ip aK  
отбасындагы  туыстар  тек 
ездершщ  арасында  гана  ццшгыоз  карым-катынас  орнатса,  бул  эгоизмнщ 
тагы 6ip Typi  болып  шыкпай  ма? Соловьев бул сурактын алдын алгандай 
болып, отбасы канагаттандырылган  эгоизм саласына айналмауы тшс,  ке- 
piciHuie, оньщ ap6ip Mymeci ymiH оны элемдж адам repnii лиске бастайтын 
алгашкы баскыш  болуы  кажет деп  ескертед!.
Орыс ойшылынын  пайымдауынша, адам ез eMipiH 
моральдъщ mopmin 
аркылы  реттеп  отыруы  кажет.  Оньщ уш  курамдас бел ш  бар:
1)  03iHHiH моральдык  жетшмегеншпнш  сезше бшу;
2) Моральдык жетшгещцктщ  объектив™  eMip cypyi;
107

3)  Адамньщ осы  жетшгенджке  жетуге тырысуы.
В.Соловьев  моральдык  жан-жакты  жетглгешйктщ  у л п а   1  Кудай,  ол 
барлык  жагынан  адамга  улп,  ягни,  адамгершЫк  дегешмаз  Кудай  деп 
тусшедк  Ол  “жалпыб1рлж”  идеясыньщ,  немесе  болмыстьщ барлык фор- 
маларыныц  б 1рл1п   принципшщ  Heri3i.  В.Соловьевтщ  niKipiHme,  адам 
когамы  Кудайды абсолют деп таныса,  соган  умтылуга, уксауга тырысса, 
православие,  католицизм,  протестантизм  д1ндершен  куралган  "‘дуние- 
жузЫ к  чпркеудщ”  кемепмен  “кудайы  адам” дереж есш е  жетедь
Соловьев  ушш  мацызды  такырып  болган  адамзат  пен  жеке  адамньщ 
гана  емес, 
Ресей мемлекетшщ
  де  тагдыры.  Ресей  тагдырын  Соловьев 
христиан дiнiн кабылдаган  князь  Владимир билж еткен  уакыттан  бастап 
христиан  дЫ м ен  тыгыз  байланыстырады,  орыс  мемлекетшщ  epKiaairi 
дш   мен  ипркеу ерюцщгшЫз мумюн емес деп тужырымдайды. Оньщ пай- 
ымдауынша,  ецщ  Ресей  дши  едеп-гурыптарды  орындап  кана  коймай, 
езш щ   ici  мен  OMipiH  осы дш нщ   непзш де  кайта  куруы  тшс.  Соловьевтщ 
бул  niKipi  Ka3ipri  Ресей ушш аса манызды е к е н д т н е сез жок.  Ортагасыр- 
лык  Аврелий  Августиннщ   сез1мен  айтсак,  Кудайга  деген  кур  Сешм 
ж етю лж аз,  бул  сешм  Акылмен  толыктырылмаса,  Кудайга  да  акылсыз, 
сокыр сешмнщ жетепндеп  пенделердщ кажет1  жок.
Осы  мэселемен  6ipre  Соловьев  Ресейдщ   ец  улкен  6ip  кател1гш  атап 
керсетедК  Ол  - 
улттьщ эгоизм.
  Улттык эгоизмнщ баска улттарды  езш е 
emiicripin, карсы коятындыгыньщ мысалы ретшде Соловьев орыстар мен 
поляктар  арасындагы  жауластыкты  керсетедь  Шындыгына  келеек,  бул 
кубылыс  б 1здщ  заманымызга  дешн  жалгасып  келе  жатыр.  Улттык  эго- 
измд1  жоюдагы  Петр  1-нщ  релш  Соловьев  баса  атап  керсетедк  “Петрдщ 
реформасыныц  терец  христиандык  сипаты  бар,  ce6e6i  улттыц  езш-ез1 
кшелауы  -  адамгершшктж-дши  акт”.  Соловьевтщ  ойынша,  орыс  улты 
баска  улттарды  ез!мен  тец деп  карастыруы,  ар-уят угымын  улттык дец- 
гейге деш н KOTepyi тшс. Осы тургьщан карастырганда,  Петр 1-нщ рефор- 
малары  орыстардыц  тек  баска  улттарга  гана  емес,  ep6ip  адамга  деген 
кезкарасын езгертп. Соловьевтщ улттык эгоизмнен бас тарту идеясы ете 
батыл, тамаша идея,  “Тек осылай  жасаганда гана  Ресей дуниеж узш к та­
рихи  процестерге катыса алады”, - дейш  Соловьев.  Абайдыц казак халк- 
ын  сынаганы  секщдй  Соловьев  те  ез  халкыньщ  жагымсыз  касиеттерш 
ашык айтып,  оны тузетуге шакырады. Эрине, бул  кадам славянофилдер- 
ге унамады.  Ец бастысы, олар орыс ойшылыныц ез халкы мен  мемлекеть 
не суш спенш ш гш , жаксы ниеттен туган сыни  пшрлерш багалай алмады.
Эгоизмге  карсы  турар,  адамды  жалган  еам ш одйсген  куткарар  куш 
ретшде Соловьев махаббаттты усынады.  Оныц туеш ш нш е, махаббат па-
108

расатты санадан улкен, б!рак сананын кемепмен гана жекелж ерекшел1кт1 
твмендетпей,  кергсшше,  бжктете  туседк  Адам  парасатты  сана  аркылы 
гана  ё з1нщ  жекелж  ерекш елтн   эгоизмжен  б е л т   карастырады.  махаб- 
батка  бер1ле  отырып,  эгоизм ж ен  арылалы.  Ягни,  махаббат  эгоизмд1 
куртып,  жекелнс  ерекшелпсм  ныгайтады.  Бул  ретте  Соловьев  махаббат- 
тыц  гажайып  жасампаз  куипн  дэл  сипаттайды,  оны  жалпыадамзаттык 
децгейге деш н  кетередь
K a3ipri 
Ресейде  Соловьевтщ  идеялары  колдау  таппай,  мемлекеттж 
идеологиядан  онын  теориясына  орын  табылмай  отыр.  Жалпы,  Соловь­
евтщ  идеялары орыс мемлекетжщ болашак даму ына кажетп  идеология- 
лык  кару  болуга  эбден  лайык. 
C e 6 e 6 i, 
каз1рр]  Ресей  элемдж  децгейдегг 
беделж  кайта  калпына  келт!ру  багытында квптеген  жумыстар аткаруды, 
бул  ете  курдели  карама-кайшылыкты 
ic. 
Соловьев те е з отаныньщ бола- 
шагына аса зор умилен карап, 
Pecefrai 
тубж де Шыгыс пен  Батысты тату- 
ластыратын  жаца медени-тарихи тип,  оныц 
Heri3i 
-  христиан д ж ж  уста- 
натын  дуниеж узш к  ипркеу деп  жариялаган  едк
6 з   философиясынын  зерттеу  обь ек п а   туралы  Николай  Александ­
рович  Бердяев  1931  жылы Парижде жарык  керген  "О  назначении  чело­
века”  ецбе-  пнде  былай  дейдк  “Адам  мэселесi  -  философиянын  неп зп  
м эсел еа.  Гректердщ ездерьак адам езж-ез1 танып бшгенДё гана филосо­
фиялык  ойлауды  бастайтынын  тусжген  болатын.  Болмыс  жумбагыныц 
meiuiMi 
адамньщ е31нде”.
Бердяев  адамды  ей} дуниенщ  тургыны  ретшде  карастырады:  1)  адам 
табигаттан  жогары;  2)  адам  табигаттыц  туындысы  жэне  табигатта  eMip 
суред!. Ол табигатка тэуелдй
6ipaK  
адам табигатка жаца сипат бередь Адам 
табигаттагы  принципиалдык  жаца  нэрсе.  Бердяев  адам  мэселесж  идеа­
лизм де, социологизм де, психопатология да шеше алмагандыгын керсетш, 
езш щ   философиясы  аркылы  адам  ем1ржщ  мэнж  терендеп  туащ цруге 
тырысатынын  айтады:  “К^азгрг!  терминологиямен  айтсак,  менщ филосо­
фиям эк зистенциалист тип”. Экзистенциалистерден езше Достоевский, 
Толстой,  Ницше жакын екендггш ескертт,  Бердяев жалпы  орыс филосо­
фиясы  экзистенциалдык  сипатка  ие  деген  корытынды  жасайды.  Бул 
п1к1рмен  келкуге  болады.
Экзистенциализмге  жан  сырын  актару  (исповедь)  тэн  болса,  ол  Бер- 
дяевте де бар, 
6ipaK 
оныц жан сырын актаруы ерекше.  Мысалы, Толстой- 
i
  дыц “Жан  сырында" уайым  мен  езж-ез1  камшылау  кеп  болса,  Бердяевте 
I  уагыз айту, басканы уйрету басым, ол e3i туралы ашы  ирониямен айтады, 
I 
сол  аркылы баскаларга ой салуга тырысады,  “е ш р д щ  мэш туралы  ойла- 
k  нудыц ез]  -  еш р д щ  мэш” дей дь
109

Бердяев  философиясынын  басты  категориясы  - 
Тулга
  (персона).  Ол 
e p 6 ip  
адамды  кайталанбас,  жалгыз, ерекше  нэрсе, елеуметт)к жалпыньщ 
элемент!  деп  карастырады.  Ец  басты  кундылык  -  жалпы  когамдастык, 
ужым,  когам,  мемлекет емес, адам,  жеке тулга.  Бердяев  Кант философи­
ясына карсы.  Оньщ  жалпыга  арналган  моралше  карсы  езшщ   кайталан- 
бас-индивидуальдж моралш кояды, топтык моральд! кабылдамайды. “Са­
мопознание” 
(“ 0 3 iH -e3 i 
танып-бшу”)  ецбепнде ол  былай дейдк
“Жалпыга б1рдей  мшдетп  адамгершшк  зацга  сэйкес  келмеген  адам­
ды  мен бакытсыз,  кугындалушы демес  ед1м.  KepiciHiue,  жалпыга  б1рдей 
заццы  орындаушы  адам  -  адамгершшктен  журдай.  Менм* тусщ ш м  со- 
лай,  меш  кабылдамайды  емес,  мен  кабылдамаймын”.
Бердяевтщ ез! осы  принцип  бойынша eMip сурд1, жеке адамды жалпы 
когамнан бшк койды. езшщ 
eM ipi
н де осыпай тусщщредк “ешкандай фи­
лософиялык мектептерге косылмай, индивидуальдж философияны устан- 
дым,  рационализм  мен  оптимизмге  карсы 
KypecTiM. 
Менад философиям
-  персоналиепк,  конфликт философиясы”.
Бердяев тулганьщ ец басты сипаты  - 
Еркшдт
 деп пайымдайды. Адам­
ды  жануардан  ерекшеленд1рет'ш  сана  жене  еркшдш  деп  тусшген  ол 
epKinaiKTi 
болмыстан  жогары  кояды.  Кудай  ерйндште  гана 
eMip 
суредк 
Акикат  еркшдщсе  жене  е>ркщд1к  аркылы  танылады.  Еркшдйс  тулганьщ 
ез1мен-ез1 туйыкталуы емес, KepiciHuie, творчестволык ашылуы. Осылай­
ша  пайымдай  отырып,  Бердяев  социализм  адам  ер ю н д т н   тежейд!,  се- 
6 e 6 i 
бул когамда пролетариат баска таптардыц 
6epiHeH 
жогары койылган 
деген тужырым жасайды.  Бул 
niKipiH, 
жалпы социализм  мен  коммунизм- 
ге кезкарасын ол ез шыгармашылыгыныц эмиграциядагы  кезещнде нак- 
тылай тусед1:  “Орыс  революциясы  керсеткендей,  коммунизм  ермшйкп, 
тулганы,  рухты 
Tepicke 
шыгарды.  Мен  комму
HH3Mfli 
экономикалык жене 
саяси  уйым  ретшде  кабылдай  алар  едш ,  6ipaK  рухани  жагынан  мулдем 
карсымын. 
C e 6 e 6 i, 
мен антиколлективистшн. Уят коллективт^к категория 
емес,  жеке тулганьщ Кудаймен тогысу  се^ н де болатын  сипаты”,
Бердяев тулганьщ  революция  кезещндеп тагы 
6 ip  
e3repiciHe 
токтала- 
ды.  Ол  Ресей  большевизмнен  мщдетт1  турде 
eTyi 
тшс  ед!,  большевизм 
кaжeттiлiк, орыс халкы тагдырыныц imKi момент1, экзистенциалдык диа- 
лектикасы  деп  есептеди  Революция,  сол  аркылы  келген  еркщвдк,  Бердя­
евтщ 
niK ipiH m e, 
адамдарды  катты  езгертп.  Kemeri  карапайым  адамдар 
билйс, еркшдйс колына тиген  соц  мулдем  езгердь  тулганьщ жаца  антро- 
пологиялык тиш, бурынгы орыс интелпигенциясына мулдем уксамайтын 
тиш пайда болды. Олардын бойында мей’ф!мдинк, кайырымдыпык деген жок 
еда. Осыдан келш, Бердяев ерюцщкдегешм13демократиялыкугым емес, арис- 
тократиялык угым деген тужырымга келдь Бул ппармен келгсу киын.
110

Бердяев  орыс  революциясын  орыс  интеллигенциясыныц  акыры  деп 
кдрастырады,  ce6e6i  орыс  революциясы  осы  революцияны  эз1рлеген  ин- 
теллигенцияны  кугындады,  орыс  мэдениетш  жок  кылды.  Б1здщ  ойымыз­
ша, аталган ойды казак интеллигенциясына байланысты да айтуга болады.
Бердяевтщ 
Тулга
  мен 
ЕрюндЫ
  туралы  i k i  
Кудай
  угымымен  тыгыз 
байланысты.  Дуниенщ   Hem i  туралы  оныц  niicipi  -  дуалистж.  Канттын 
этикалык квзкарастарын  кабылдамаганымен, оньщ  "езш дж зат дуниеср’ 
жэне “кубылыстар дуниесГ  идеясын макулдайды. Бул идея акикат дуние­
нщ кудайы сипатын тусщ дф уге  ьщгайлы едк Объектива дуние  - зулым- 
дык.  Шын eMip сурет1н тек  кана субъеюплер, ягни еркш рухтартана. Адам 
емщшщ максаты  -  ерюн  рухтардын-кемепмен дуние мен заттар устем дт- 
нен азат болу. Бердяевтщ пайымдауынша, зулымдык ушш Кудай жауап бер- 
мейдк  Дуниеш  ез1  жаратканымен,  epi  карай  ез  кушш  Ерюн  адамга береди 
адам  аркылы дуниеж  баскара бередк  Кудайсыз адам эл аз, сондыктан адам 
Кудаймен  6ipre кызмет erin, eMip cypyi  керек.  Идеалды  Кудайы  патшалык- 
ты адам мен Кудай eKeyi oipire отырып  калыптастырады. Осылайша,  Бердя­
евтщ д5ни философиясы Кудай туралы ш1м гана емес, адам туралы антропо- 
логиялык.  ш м; 
BipaK  6ip  ескертетж  нерсе,  Бердяев  e3i  де,  жалпы  адам  да 
Кудайдыц кулы емес деп  есептейдк
Бердяевт’щ пайымдауынша,  Кудай  - адам  шыгармашы..  лгына дем  бе­
ру jiii.  Шыгармашылык 
-  адамнын  жер  бетш деп  макета ы,  КуДай  оны 
сол  у ш н   жаратты.  Кудайдын  iciHi  адам  жалгастыруы  кажет,  сол  Yшiн 
Кудай  адамга  шыгармашылык кабшет,  немесе ез бейнесж  берДг!  Шыгар­
машылык  сэтседцкн  орыс  ойшылы  эсхатологизм  деп  атайды,  6ipaK  бул 
уавдлтша кубылыс. Кудай. Бердяевтщ пшрщше, шыгармашылыкты кутка- 
рады,  адам  оны  тарихтан  тыскары  Кудайы  патшалыкта жалгастырады.
Ёркгадагп дерщтеген  Бердяев  экономикалык ерщщцкке  карсы.  Пара­
докс!  Эрине,  социализм  экономикалык  еркшдйсп  теж еуаз  мумкш  емес,
;  ce6e6i  оньщ  басты  принцип!  - 
Тецдщ
  BipaK  Бердяев  баска  жол  вдеуге 
тырыспайды,  экономикалык бил11сп  тугел1мен  мемлекетке бере салады.
0м1рде  де.  философияда да  еркш  болуга  умтылган  Бердяев  ез  кезка- 
растарын талай  езгертп.  Осындай  6ip  парадокс оньщ eMipiniH акырында 
болды.  Согыс  кез1нде ол  Ресейге  жылы  ыкылас  керсетедк  Бул  кубылыс- 
тьщ ce6eoi  Отанына деген  сагыныш,  оньщ тагдырына деген  аландаушы- 
лык  пен  аяушыпык болды  ма деп  ойлаймын.  Саналы  eMipiaae  Ресей  ту­
ралы ой кешкен философ шет жерде жургенде ез халкыньщ бурын байка- 
маган  ерекшел1ктерш  херещрек  тусшген  секщщ>  Не  десек  те,  тагдыры 
да,  философиясы  да  курдел1  де  кызыкты,  езгермел]  Бердяев  адам  месе- 
»  лесш, Ресей тагдыры мэселесж зерттеуил, интеллектуальдж жагынан ете
111

бай,  терец  философ  р етш д е  an i  де  талай  философиялык  1здешстердщ 
o6beKTici 
болып  кала беретЫ  сеза з.
Осы  пгтрдл  жалпы  орыс  философиясы  туралы  да  айтуга  болады. 
Eyeinei талдау 19-гасырдыц соцы мен 20-гасырдыц басында Ресейде терец 
мазмунды,  философиялык; мат жан-жацты, ж уйелтктен eepi эмоцияга 
толы, соган царамастан орыс адамыныц, Ресейдщ гана емес, букгл ада
и- 
зат  дамуын  болжауга багытталган,  тулгальщ сипаты мол,  оны объек- 
muemi  зерттеу цазхрЩ. Ресей  галымдарыныц  басты  MiHdemi  болып  та- 
былатын ерекше философия цалыптасцанын двлелдейдг.
1 2 -Т А К Ы Р Ы П
О Н Т О Л О Г И Я Н Ы Ц   Н Е П З П   М Э С Е Л Е Л Е Р 1  
(Лекция  слайдтармен  камтамасыз етшген)
1.  Болмыс категориясы.  Болмыстыц турлер'
1
.
2.  Материя категориясы.  К,озгалыс.  Кец1ст1к жэне уацыт.
3.  Сана.  Сананыц  генезис!.
4.  Кргамдыц сана,  оныц турлерй
Болмыс
 (бытие) категориясы философиялык категориялардыц арасын- 
дагы ец бастысы. Бул угымга аныктама берсек, болмыс  - бар болып отыр- 
ганныц (сущее),  ё ш р   cypin  отырганныц барлыгын  камтитын  жэне олар- 
дыц ец  мацызды  касиетщ - 
бар болу,  нацты 
eMip cypydi
 б1лд1ретш  кате­
гория. 
Оган магынасы жагынан жакын угымдар ретшде “космос”, “дуние”, 
“табигат” угымдарын атауга болады, @1рак “болмыс” категориясы кец жэне 
аукымды, мазмуны жагынан терец.  Болмыска карсы категория - “болмыс 
емес” (небытие) немесе  “болмау” (кейб1р галымдар казак т ш н д еп  фило­
софиялык эдебиетте “биболмыс”  угымын да колданып  жур).
Болмысты жалпы турде 
реалды жэне идеалды
 деп белуге болады.  Ре- 
алды болмысты 
eMip суру,  бар болу
 деп,  ал  идеалды  болмысты 
мэн
  атай- 
ды.  Реалды  болмыс  кец1ст1ктж-уакыттык  сипатка  ие,  канталанбайтын, 
индивидуалды заттардыц, процестердщ, эрекеттердщ, адамдардын накты 
9Mip cypyi.  Идеалды болмыс мэцп, уакытка тэуелаз, езгер м ей д к Кунды- 
льщтар,  идеялар,  угымдар  обындай  сипатка  ие.  Кейб1р философтар  иде­
алды болмысты  акикат болмыс деп таниды.
Болмыстыц осылайша жалпы белшуш  одан эр1 ж1ктесек, оньщ мына- 
дай турлерш атауга болады: 
mipi жэне eni табигаттыц заттары,  цаси- 
emmepi жэне цатынастары  болмысы; адам болмысы; элеуметппк бол-
112

ыс; рухани  болмыс
; 
матгриалдьщ заттар мен  олардыц  myciniK,  угым,
' ’еория туртде бейнеленепин  идеалдьщ образдары 
болмысы.
Tipi жэне m i табигаттыц заттары,  qacuemmepi жэне цатынаста- 
I 
ы 
болмысын
  коршаган  орта  деген  угым  аркылы  бейнелеуге  болады. 
.оршаган  орта 
6ipiH iiii 
жэне  еюнип  табигат деп  белшедк  БЩний  таби- 
! атты  курайтын  адамнан  бурын  пайда  болган,  оган  дешн  eMip  сурген.
I )нын санасынан  т эу ел а з табигат  заттары, 
n p ou ecT ep i 
жэне  куйлерк  Та- 
игат 
KenicTiK 
пен уакытта ш еказ, табигат болмысы езгермелй объектив™, 
еалды.  Онсыз  адам  eMipi  мумюн  емес,  6ipax. табигатка щ щ щ   6ip дэре- 
<еде  мэн  6epeTiH, оны  кабылдайтын  -адам.
БюНшд  табигат  -  адам  6ipiHiui  табигат  материалдарын  ез  ецбеп  мен 
>ыймшщ  кёмёщмен  евдеуш щ   нэтижесш де  жасаган  заттар  дуниеЫ,  ол 
абиги  материал  мен  накты  индивидтердщ  рухани 
Kbi3MeTiHiH 
жэне  бул 
аттардын  элеум етпк  кызметтер1  мен  м1ндеттершщ  ажырамас 
6 ip fliri. 
iipiH iui 
табигат  пен еюннп табигат 
6ip-6ipiM eH  
тыгыз байланысты, соны- 
1ен  катар,  ещ щ щ  ерекшел1ктерге  ие.  Еюнип  табигат  кептурлй  ол элеу- 
летпк-тарихи  болмыс,  адам  болмысына  жакындау, 
6ipaK 
ол  адамнан  са- 
1ыстырмалы  турде тэуеяо« 1
Адам  табигаттыц  белш еп,  сондыктан  адам  денесщ щ   болмысына  да 
5олмау,  пайда  болу,  калыптасу,  куйреу  жэне  баска  куйге  кешу  тан.  Бул 
фактор  адамды  ез  денесш   кутуге  мэжбур  етед1,  онсыз  адам  болмысы 
viyMK'iH 
емес.  Жеке  адамнын  болмысы  тек  физикалык  денемен  шектел- 
vtefifli,  ол  оньщ  рухани  болмысын, 
iuiKi 
жан  дуниесш  де  камтиды.  Тэнщ 
гана емес, кене гректер адам болмысыньщ басты керсетюип ретшде карас- 
гырган  жанын  куту, оны  жеидшру де адам ушш  басты  мшдеттердщ 
6 ip i. 
Адам  болмысы  алеуметпк болмыс  аркылы  м ет л .
Болмыстьщ тYpлepi саналуан болганымен, олар 6ip-6ipiMeH тыгыз бай­
ланысты  жэне  б1рлшсе.  Бул  тужырымды  сонгы  кезде  каркынды  дамып 
отырган 
синергетика (syrierqeia
 — 
ынтымацтастык,,  oipnece эрекет ету) 
гылымы  немесе аищщ
 жуйелердщ взш-ез1  уйымдастыруы теориясы  жак­
сы дэлелдеп  отыр.
| Болмысты жан-жакты турде философияньщ саласы 
онтология
 зерттейдь 
Болмыс,  оны  курайтын  заттар,  кубылыстар,  процестер  сантурл1  бол­
ганымен.  осыньщ 
6 a p iH   6ipiK T ipeT iH   6 i p  
бастау болуы мумюн деген мэсе- 
ле  философтарды ерте заманнан-ак ойландырды жэне бул мэселе бойынша 
пайымдаушыларды 
плюрализм
, 
дуализм, монизм
  иймдершщ 
eK uiaepi 
ретш- 
ае белуге болады. Дуниенщ езгермейтш, жой ылмайтын 
6 ip  
бастауын, непз1н 
бейнелейтш  философиялык категория 
субстанция
 деп аталады. j
П лю рализм
 
- дуниенщ кеп^^хцлаин, бул турлердщ 
6ip-6ipiH eH  
тэу- 
елсгздГин  мойындайды. 
Д уализм
 
-  дуниенщ  ею,  материапдык  жэне
113

идеалдык  бастауы бар  дейгл,  ал 
монизм
  6ip  гана  бастау  туралы  тужы-  , 
рымдайды.  Монизм  и деал и ст а  ж эне  м атериалиста  монизм  болып  I 
белшедь  Алгашкысы  дуниенщ  Heri3i  рет1нде  идеалдыкты  таниды.  Мы-  К 
салы,  Платон  барлык нэрселердщ  Heri3i  ретшде 
идеяны,
  ал  Гегель 
абсо-
I 
люттт идеяны
  жариялады. Ортагасырлык христиан жэне мусылман о й -1 
шылдарыньщ да басым Kemuiniri осы монистж кезкарасты устанды, б!рак  I 
дуниенщ Heri3i 
цудай
 деп  пайымдады. 
Материалисты монизм
  дуниенщ 
бастауы материалдык  дейдк Бул кезкарастын екщдерше коне гректердщ  I 
Милет  мектебшщ  ойшылдарын,  Ренессанс  галымдар  Н.Кузанский  мен |  
Дж.Бруноны,  марксизм  философиясын  жаткызуга болады.
Гылымньщ  дамуы  дуниенщ  
6 ip , 
материалдык 
H eri3i 
бар  екеашпн  I 
дэлелдед1  деуге  болады.
Антика философтары 
материя
 (лагг. materia - зат, материал) реппнде барлык 
нэрселер 
одан пайда болып, кешн оган айналатын затты туйндй Мысалы, Де­
мокрит материалдык  жэне идеалдык дуниедеп 
eM ip 
cypymi нэрселердщ бэр! 
бэлшбейгш, 
ете юшкентай белшектерден  - атомдардан турады деп туаншрдь 
Гераклит барлык нэрселер отган жаратылган деген niicipfli устанды.
Д униен щ  
атомистикалык бейнеЫ материяны атомдардан туратын,  ке- 
щ етште 
eM ip 
cypeT iH , 
мызгымайтын, козгалыска ие жэне тагы баска каси- 
e r r e p i 
бар зат деп  карастыратын 
TyciHiicri 
орнатты.  BipaK  XIX-гасырдын 
соцы  мен  ХХ-гасырдьщ басындагы гылыми  жацалыктар,  атап  айтканда, 
электронныц ашылуы,  оньщ  материалдык белшек емес,  энергия  ретшде 
карастырылуы,  рентген  сэулелершщ,  радиоактивтшктщ  ашылуы  мате­
рияны дуниен щ  
H eri3i 
деп  тануды жокка шыгаргандай  болды.  Галымдар 
материя  жогалды,  энергия  гана  калды,  ягни  субстанция  деп  энергияны 
тану  кажет деген 
niK ip 
айта бастады.  Бул кател1к материяны оныц куры- 
лымы мен 
KacneTTepi 
аркылы гана, ягни, физикалык шецберде гана т у й  ну­
ден  туындаган  едк  Шындыгында  материяныц  философиялык  угымы 
эзгерген жок. Осы мэселенщбасын ашып айткан В.И.Ленин болды. 03iHiH 
“Материализм  жэне  эмпириокритицизм”  ецбегшде  ол  материяныц  жан- 
жакты аньщтамасын  берд1,  жэне,  б1здщ ойымызша,  бул  аныктама  (каз1р
В.И.Лениннщ кептеген идеяларынан бас тартып отырганьщызга кара- 
мастан)  езшщ   мацызын  осы  кунге  дейш  жойган  жок-  Материяныц  ле- 
ниндж аныктамасы мынадай: 
Материя адамга туйсЫтерг арцылы  бе- 
ртген,  6isze  тэуепЫз 
eMip 
суре  отырып,  'ЩШщ  туййктер1м1з  арцылы 
KeuiipinemiH,  cypemi  mycipinemin, 
бейнеленетш  объективт\  реалдылыц- 
ты  белгтейтт философиялыц категория ”.
Осы  аньщтамадан  материяныц онтологиялык мэнш тусшуге  болады: 
материя  жалгыз  субстанция,  езш щ  ce6e6i,  ол  жаратылмайды  жэне  жой-
114

1  шмайды, оньщ касиеттер1  - 
цозгалыс,  кецгстЫ, уацыт, ж уйелшк,  взт- 
I 
31 уйымдастыру  жене сана
 (сонгы  касиет адамга гана тэн).
Материяньщ  басты  касней  - 
цозгалыс,
  материясыз  козгалыс,  козга- 
ыссыз материя жок. Болу деген козгалыста болуы дегенд1 б!лд1ред|. Коз- 
I  алысты  кез-келген езгерк деп туаш ируге болады, ол  материяньщ сырт- 
ы емес, iujKi. ажырамас касией, ол объективй, м эдащ к  жэне абсолютй. 
I 
,'онымен  катар,  козгалыс  салыстырмалы,  ce6e6i  ол  езгерш  отыратын, 
I  p6ipeyi  езш дж   манызга  ие  накты  формалар  аркылы  KepiHic  табады. 
Латериалдык дуние таусылмас.  ш еказ, ягни  козгалыстыц формалары да 
ансыз  кеп.  Ф.Энгельс  XIX-гасырда  жасаган  козгалыс  формаларыньщ 

жүктеу/скачать 6,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: