Мәшһүр-Жүсіп Шығармаларындағы рухани мәдениет лексикасы
жүктеу/скачать 3,93 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Наурыз
- Наурыз көже
| Наурыз. Наурыз қашып құтылып, он алты бала ат арқасында соңынан шұбырып жүрген соң (М-Ж., 21). ‡йсін Тµле билердіњ заманында наурызнаманыњ ќадыр – ќ±ны астан, тойдан ілгері болады екен – деп б‰кіл шыѓыс еліне ортаќ жања жыл мерекесін дєріптей сµйледі (М-Ж., 216); Парат саледе наурыздама той тамаша, Ғажап-жай Бұқараның рүкістаны (М-Ж., 34). Қаз жайлайтын саздаймын, *Наурыздан соңғы жаздаймын (Қобыланды, 37); *Наурыз – март айы (Қобыланды, 37). Йүзүң – наурыз уа қашың – байрам айы (Хорезми, ЕДӘ: 226).
Мәшһүр-Жүсіп «Наурыз тілегі» деген өлеңінде: Жаз исі бүгін келді, жан жайланды, Кешегі көрген бейнет артта қалды. Өмірге жаңа жолдар ашатұғын Жаңа жыл – бүгінгі күн – жазды алды. – дейді. М. Искаков: Наурыз атауы қазақ тіліне Соғда мен Хорезм арқылы ежелгі парсы тілінен келген. Бұл айды соғдалықтар наусарыз, хорезімдіктер наусарджи деген. Парсы аңызы бойынша, адам бұдан сегіз мыңдай жыл бұрын, фервердин айының бірі күні (хұрмұз күні) жаралған. Ол уақытта күн жазғытұрғы күн мен түннің теңелу нүктесінде болған. Осы аңыз бойынша, ежелгі парсылар бірінші фервердинді жыл басы деп есептеп, оны жаңа жыл күн-наурыз (нау-жаңа, руз-күн деген сөз) деп атаған. Сондықтан, Иранда бірінші айдың бірінші күні наурыз – деп аталады да, қалған 11 айдың бірінші күндері хұрмұз болады (Искаков, 1996: 43-44; 1980: 245-246). Ол күнде Наурыз деген бір жазғытұрым мейрамы болып, наурыздама қыламыз деп, той, тамаша қылады екен. Сол күні «ұлыстың ұлы күні» дейді екен. Бұл күнде бұл сөз құрбан айтына айтылады... (А. Құнанбаев, 492). Абайдың сөзіне қарағанда наурыз мұсылман дініне дейін болған мейрамның бір түрі. Бұл мейрам-дін мейрамы емес, ұлт мейрамы (С. Дөнентаев, 1957). Қазақ жаңа жылы дін әсерінен таза (М. Жұмабаев). Наурыз қазақтың шын мағынасындағы ұлт мейрамы – дейді (М. Дулат, 302). Наурус – 1) первый денъ нового года (въ мартъ); 2) киргизкое имя. Науруз – баі Кені - Сары аkылдасты (Радлов, 1905: 636). п.[نو нов: новый + روز руз; денъ نوروز новруз: день Нового года по персидскому солнечному календарю при вступлении солнца в знак Тельца – 21 марта] (Рүстемов, 213). Л. Будагов: п. نوب нòу (тур. произносять نابнэвъ), новый, свжій, недавній, юный, نوبر первые плоды, новинки, نوروزнорузъ, новый день, т.е. новый годъ (начало нового года у перісянъ празнуется 9 марта نوروز ديدكلري افتابك برج حمله دخول ايلديكي روزفير وزدرто что назывется новый день, новая весна, это день всупленія въ знакъ Овна, (көктемгі тепе-теңдік, күзгі тепе-теңдік. Наурыз түріктердің ұлттық календарлық мейрамы. Қырғыздарда үш наурыздың түрі бар: 1. көне 1 наурыз-жалпы қырғыздық; 2. парсылық ноурузъ – тоғызыншы наурыз немесе кöк тасъ كوكتاس көктас деп аталады. Бұл туралы мынандай аңыз бар. Бұхарда көктас болған екен. Ол бірер минутта жұмсақ бола қалады, сол уақытта пышақты сұғып үлгеру керек, ал сұғып үлгермеген жағдайда, қайта қатып қалады екен. Осы бұхарлықтардың аңызы самарқанттық түрлі كوك سراي көк сұрау пайда болған сияқты. 3. Байбақты руының Сыйық сұлтанның тайпасынан қырғыздардың арасына, Түркістанға ескі наурызға теңестірілген 12 және 13 күндік жаңа күн санауды енгізген. Қырғыздар бұл стилді қатты қолдайды, Сыйық сұлтанның тайпасы бұны қатаң сақтайды екен (Будагов, 293-294). М-Ж. Көпеевтің ауыз әдебиетін жинаған үлгілерінде үш наурыз тіркесі ұшырасады: Үш наурызды берейін, Сол үш наурыз өткен соң, Уадаға келгеймін; Бай үйінде жатады, Үш наурызға жұбанып; Қанша аяйтын жаның бар, Үш-ақ наурыз өткенде (М-Ж. 186). Осы үш наурыздың халық метрологиясына қатысы барын С. Жанпейісова диссертациясында атап өткен, бірақ таратпаған (Жанпейісова, 1996: 19). Наурыз кезінде «наурыз көже»; «наурыздық» дайындалған. «Наурыз көжеге» жеті тағамның түрін қосқан. Наурыз парсы күнтізбесінде жеке күн аты. Наурыз жыл басы ретінде сіңісіп кеткен. Наурыз: нау парс, нау (жаңа) қаз. орысша нов (ый), немісше нойе, лат. нео негізгі түбірі парсінікі болады. Оңтүстік Қазақстанда Наурыз атының шығуы туралы аңыз көпке белгілі. Солардың бірі – қазақтың бабасының аты – Наурыз екен. Оның баласы болмаған. Өлер алдында Наурыз өзінің атын қалдыратын ешкімі болмағанын өкінішпен Әбдірайымға айтады. Әбдірайым оның атын «Наурыз көжеге» береді. Наурыз сол кісінің туған және өлген күні екен. Енді бір аңызда Наурыз өзінің атын ешкімге қалдыра алмайтыны туралы айтады. Ақсақалдар ақылдаса келе, жыл сайын Наурыз көже дайындап, Құран оқып, дұға қайырады. Енді бірде Наурыз жылда өлетін жаман бейне ретінде көрінеді. Оның өлгеніне қуанған жұрт наурыз көже дайындайды. Бұл ислам діні иелерінің тілділерге қарсы жасаған әрекеті болса керек. Көптеген түркі халқының оның ішінде қазақ елі Наурызды мифологиялық кейіпкермен байланыстырады (Кармышева Дж. Х. Земледельческая обрядность, с.55). Наурыз көже=традиционное угощение казахов в мусульманском новогоднем празднике - наурыз (Ә. Қайдаров, 251). Наурыз халық өлеңдерінде де орын алған (Б. Уахатов, 1974: 119). Түйін. Наурызға ислам дінінің ықпалы зор болған. Оның әсерін бүгін де байқауға болады: қазақтар наурызды ата-бабасының аруағымен байланыстырады, құран хатым шығарады, құрбандық шалады, өлген ата-анасының, туған-туыстарының басына барып, құран оқиды т.б. Мәшһүр-Жүсіп наурыз бүкіл шығыстың жаңа жылы, жыл басы дейді. «Наурыз» – деген өлеңі де бар. Наурыз > ұлттық мейрам. Наурыз бен алас тығыз байланысты болған, кейіннен алас өзінің ту бастағы мағынасынан сәл де болса айрылып, отбасылық мейрамға дейін төмендеген. Наурыз бен тәңір, ұмай мифтік жағынан тығыз байланысты. жүктеу/скачать 3,93 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|