Мәшһүр-Жүсіп Шығармаларындағы рухани мәдениет лексикасы
Түйін. Көкпар ұлттық календарлық ойынның бір түрі. Көкпар > көк бөрі
жүктеу/скачать 3,93 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Күн жайлатып
| Түйін. Көкпар ұлттық календарлық ойынның бір түрі. Көкпар > көк бөрі екі сөзден құралған. Көк пен бөрі екі діни мифтің қосылысы. Кейіннен ойынның атауына ауысқан. Көк, бөрі тотеммен тікелей байланысты. Бұлар тәңірмен де байланысты сияқты. Мәшһүр-Жүсіп Көпеев көкпарды ұлттық ойын ретінде қолданған. Көк пен бөрі (көкпар) ойын түріне айналғаннан кейін өзінің мифтік құдіретін жойды. Бөрінің өзі көкке табынған. Құрғақшылық жұттың бір түрі. Сондықтан түркілер одан құтылудың бір жолы көкке табынып, жадылау арқылы жаңбыр шақыру деп түсінді.
Жад. Бозм±най бай жылайды, Жат етеді ќ±дайды (М-Ж., 173); М. Қашқари ЫРҚ: болжаушылық, бал ашу – дейді [230, б.71]. Захир ад-дин Мұхаммед Бабыр: «Сұлтан Әбу Саид мырзаға қызмет еткен шағында, «яда»* аталатын тас арқылы жаңбыр жауғыза аламын дейді екен. *Яда (Нефрит), дінге сенетін адамдар мұның ғажайып қасиеті бар, жаңбыр да жауғыза алады деп ұққан [261, б.35-444]. Л.З. Будагов: тур.ياي алт.يايا йайа яйа творить, создать, даровать (монг. дзаяху), ياياجيйайашы, يايوجي йай±жы Творецъ, ياياغان йайаѓан сотворишій, сотворилъ: اول بويبيرده كي نيلا اونجوبوتكانديйайаѓан аул онъ (Богъ) сотворилъ все что на земл существуетъ (Радл. 114), ياياعانяйаанъ, могила. Тоб. يايجي йайшы, яйчи, кир. جايشي жайшы джайшы (يدهجي = йдашы) колдунъ (собств. заговаривающій дождь), يايجي خاتن яйшы, жай±н колдунья, жайшылыќ колдовство,يايجيلامك иайшыламаќ кир. خايلاتمق хайлатмаќ колдовать, заговаривать, ворожитьكون جايلاتو, к‰н жайлату; كون جايلامق к‰н жайламақ;يايلامق жайлмақ ворожить заговаривать дождъ, втеръ, бурю (чтобы остановились, для чего произносится слова: сап сап ), кир. жай тасы = ядым тасы [210, б.346]. Л.Будагов: п. جادو каз. يادو жады волшебство, чары, обвороженіе, волшебникъ, колдунъ, знахарь [212, б.426]. Жады п. [جادو жад± джаду: 1) чародей, волшебник, колдун, маг; 2. чары, волшебство ] – колдун; чародей (КРТСАИЗС, 104). Жады (п) (джаду). Бас айналдыру, сиќырлау, дуа (д±ѓа) істеу, арбау. [Волшебство, колдовство, чародейство, магия, обман] (ЌТАПС, 68). Ж,ады ќыр.; ж,а ди µз.; ж,аду ±йѓ. диал. Jarr. 90; џадо ±йѓ. ход. Мал. УНС 109; ж,ада ±йѓ. диал. Аг. 274. ◊ сабанкескіш-ќырѓ. µз (ќолмен кескіш), ±йѓ. (азыќ шµп); шµпшапќыш-ќырѓ.; ‰лкен пышаќ-±йѓ. хот. Мал. УНС; шµп кесетін ‰лкен пышаќ-±йѓ. диал. Jarr.; шµп жєне сабан ‰шін арналѓан пышаќ – ±йѓ. диал. Аг.; шалѓы-±йѓ. хот. Мал. УНС. ◊ / ќытай тілінен ±йѓырларѓа алмасќан: чжа `кескіш*; кесу` ++ доо`пышаќ, ж‰з`, ќарањыз. Рах. Ќыт. Эл. 76-77, жєне Мал. УНС 109, «ќытай» деген белгі Л.Л. с±раулы тањбамен сипатталады. Ж,ады-ныњ ` дуалау` деген маѓынасы бар. Ж,ады т‰рк.; ж,ады т‰р., гаг., Р. IV 47 (осм., ќырѓ.), ЕL.-Idr. 8, Ettuh. 160 (Из. дар 402: чазы); ж,аду аз., кар. Т., ±йѓ., Р. IV 47 (ќырѓ., крым., осм., ккал., т.), Мал. 444, Бор. ЛТ 119, Хор. П. I 360-361, Har. 90; ж,адув. ккал.; ж,а ду µз., дзаду кар. Г., жады ќаз.; Жадыныњ мынандай маѓынасы бар: ◊ I 1) сиќырлау, дуалау: жањбыр, жел шаќыру –ДТС, Diz.; жањбырды шаќырудыњ магиялыќ тєсілі-тоба.; єр т‰рлі бал ашу, тас «жад» пен болжау – Diz.; 2) тас «жад» – Gad.; тас «жад» (егер де д±рыс дуалап суѓа т‰сірсе, кµктен т‰рлі: жањбыр, жел, ќар, боран келтіре алатын ќабілеті бар ќойдыњ асќазанындаѓы тасшыќ) –ќырѓ.; 3) найзаѓай (жай) кµктен жай т‰сті дейді -ќаз. жаќ (лук) сµзініњ маѓынасы жай т‰су ±ѓымымен астасып жатуы м‰мкін. Жай жаќ > кемпірќосаќ > `найзаѓай` мысалы, башќ. диал. йєй ташы `кемпірќосаќ т‰сіне ±ќсастыратын тас (атам±радан ќалѓан сиќырлы тасы) немесе шаѓ. `жаќ-пен арбайтын µнер (таспен «жад»? – Л.Л.), жауын-шашын шаќыру` (Р. III 4). I. Йєй (йєй ташы)-башќ.диал. Бћћ II 97; Р. III 4 (шаѓ.); уаd Gad. II 350; йат ДТС 247, Diz. 147; ж,ай (жай таш) ќырѓ.; жай ќаз.; чат тоб.; II. ЙЕДЕ т‰р., Р. III 368 (тел.), Буд. II 351 (т‰р., шаѓ.); йада ±йѓ. диал. Jarr. 145 (jada ~ jade), ГАЯ 164, Верб. 66, Р III 207 (алт., тел., деб., шаѓ., осм.), Буд. II 351 (т‰р., шаѓ.), Раv. С. 519; дада алт., Р III 208 (тел.); сата як. (ЭСТЯ, 11 – 12 б); С.Е. Малов: йаѓдыр `совершать шаманское моление о ниспослании дождя`. РСл., III, 53; йаѓ - `дождить`; йаѓмыр йаѓ - `дождить`; ќар йаѓа – дыр `идет снег`; тењір йаѓу – дро, тењір йаќќыш – тро `небо дождит`. РСл., III, 39; йіњер боп – тро, ќ±н йаѓып тро `солнце зашло`; ќ±н ма йаќќан – дыр `солнце закатилось`[232, б.34]. Демек, жад ~ жаќ ~ жай бір-бірімен семантикасы жаѓынан µте жуыќ. С. Талжанов: Жад, жат (парс. яд-еске алу) жатќа айту – дейді. Жайын тас, жай тас – магический камень, который, по древнему поверью казахов и других тюркских народов, обладает способностью вызывать в любое время года дождь, снег, морозы, вообще непогоду. Древнейшие сведения о яда таш (жай тас) содержатся в хронике анонимного сирийского монаха VII века, описавшего события, происходившие при патриархе Элиасе из Мерва деп көптеген әдебиеттердің тізімін көрсетеді (Потанин, 297). Л.Н. Гумилев: жадылыќ (дуаќанттыќ) сиыр мен аттыњ не ќабанныњ ќарнынан алынѓан тасты (ќойдыњ асќазанынан алынѓан тас –ќырѓ – ќарањыз – автор) дуалау арќылы жањбыр жаудыру ‰шін ХХ ѓ. дейін ќолданылып келді. «Жадылыќ» єрекеті аруаќтарды шаќырумен байланысты емес, жадышы олардыњ кµмегін керек етпейді. Кµне т‰ріктер найзаѓайды (жай) кµк - деп те атаѓан. Оныњ µзіндік мєнісі болѓан. Мысалы, Ат байлаѓан аќырды, Кµк т‰скен жер таќырды (Ќыз Жібек). Осы жолдаѓы екі сµз т‰сінікті ќажет ќылады. Аќыр –ир. зат. диал. Малѓа жем-шµп салу ‰шін жасалатын оттыќ. Ат байланѓан аќырды «кµк» т‰сіп, таќыр ќылѓан. Кµк – найзаѓай сµзініњ орнына ќолданылып, т‰ріктердіњ космологиялыќ т‰сінігінен айѓаќ беріп, к‰нніњ к‰ркіреуін тєњірдіњ дауысы деп, ал найзаѓайды «кµк» шайтандарѓа атќан оќ деп т‰сінген. Кµк соќќыр, кµк соќсын, кµк т‰йнек келгір осындай наным-сенімнен пайда болѓан. С. Е. Малов: Йар: Кµк йар – местечко на восток от Пейран. РСл., III, 99 – 100: йар `крутой берег, крутизна`; йар – `разрывать, разбивать, расщеплять`; тыстын ќоњѓырын йарватып – тро` разбил дно у котла`. РСл., III, 202 (37 б); М. Ќашќари: «Ачук кµк-Ашыќ аспан» – тіркесін ќолданады [230,б.179]. К‰н к‰ркірегенде кµктєњірініњ* «Кµк айѓыры кісінеді» – деп жатады. Найзаѓайды кейде жай т‰сті дейді де жайаѓашын* ќ±рады [240, б.547]. Ш. Уєлиханов: «тєњірі жарылќасын, кµк соќќыр, кµк соќќан сµз тіркесіндегі тєњірі белгілі сµз, ал жарылќасын сµзі /Жарлыќ секілді монѓолша дзарлик/ ±ќсастыѓы бар, бір нєрсені жаны ќалайды, ќалаулысы, µзініњ ќалауын да жєне монѓолдыњ таѓы бір сµзі дзайѓа-аспан-кµктіњ ќалауы, таѓдыр деген ±ѓымды береді» – деп жазды [240, б.181]. Жарќ-ж±рќ етіп найзаѓай ойнап жањбыр жауды дейді (100); Найзаѓай ойнап, жарќ-ж±рќ етіп т±р (М-Ж., 101); Б±л мысалдарда таза тєњірмен байланысты мєселелер ќозѓалды. Ауыз єдебиетінде «жад» ата-баба рухымен т‰сіндірілді. Ш. Уєлиханов: «Адам табиѓаттыњ аясында ѓана д‰ниеге келіп – туып, соныњ ѓажап, тосын ќаћарынан µледі. ¤лген сєттен бастап жаратылыс пен табиѓаттыњ ‰стемдігі кілт ‰зіліп, оныњ µзі аруаќќа-онгонѓа, барлыќ ќ±діретті к‰штермен тєуелсіз кейіпке айналады» – деді [240, б.173-174]. Жад сөзі ауыз әдебиетінде жиі кездеседі: О да ќоймай т±р екен, Кµп жад етіп бабасын (Ќобыланды-155). Ата-анасын ойланып, Жалѓыздыќ т‰сіп басына Кµзініњ жасын тµгеді. Жад ќылып жылап ењіреді, Сондаѓы айтќан сµз еді: Жад ќылып єуел алланы, Тапсырды Ш±бар аланы (Алпамыс – 186). Осы – жад пен жады (тас) дуалау деген мағынадағы лексемалар жағынан байланысты сияқты. Бұл арада жад етіп, жад қылып сөз тіркестері `медет, айбар, жәрдем ету` сияқты мағынасы жағынан жады сөзіне бір табан жақын. Гумилев айтады: «Жадылыќ» туралы ењ ескі мєлімет Сирияныњ VII ѓ. белгісіз бір сопысыныњ к‰ннамасында жазылѓан, ол Мервтен шыќќан абыз аќсаќал. «Яду» – жады сµзініњ µзі парсыныњ дуаќат, сиќыршы сµзінен алынѓан. Фирдауси т‰рік дуаќантын «баќсы» деген сµз Иранда белгілі болса да, тап єлгіше атайды» [262, б.83]. Жалпы, жадыны ±стауда аруаќќа, баќсылыќтыњ ізі бар сияќты болып кµрінгенмен, оныњ ізі де жоќ. Негізінен жын-шайтандарды оттыњ киелі к‰шімен аластау «жадылыќ» єрекет барлыѓын байќау ќиын емес. Жалпы, отќа табыну, аруаќтарѓа табыну емес. Иранда от – діни жолмен табынатын ќ±дірет. Т‰ркілерде от – жадылыќтыњ ќ±ралы ѓана. Демек, VI-VII ѓѓ. «жад» ж‰йесі т‰ркілерде болмаѓан. Тек ќана, «ќам» (ќам + шы) т‰бірі негізделген баќсылыќ VII-ХII ѓѓ. арасында т‰ркілерде кењ етек алды деп айтуѓа болады. «Жад» маѓынасы кескіш, бір нєрседен, екінші нєрсені аластау, кесіп тастайтын ќ±рал. М. Қашқари «Қан алдыратын аспап» қандауыр дегенді білдіретін sorғи (сорғу) сөзі «хайуанның сүтін ему, яки қанын сору» мағынасындағы sordы (сорды) сөзіне у қосылып жасалған-дейді [230, б.42]. Демек, жады сияқты кескіш құралдың бірі- қандауыр. Жад > пышаќ > кескіш > тас > найзаѓай > жай > кµк > жаќ > бµлу > аластау > дуалау > жад > бµтен > бµгде > жад. Жад > пышаќ > қандауыр ( сылып тастау ). Б. Ќыдырбек±лы К‰н жадына ќарасам, желініњ оњы – ќ±ралай (Махамбет) жады сөзі т‰рі, беті деген ±ѓым береді дейді. Кµктегі жай, найзаѓай, жады маѓынасымен байланысты туѓан сµз екендігіне мєн бермегені байќалады (Социалистік Қазақстан, 1991. № 77 (19852). Күн жайлатып, жаудырған қызыл туы, Өткен жыл төгілген кез малдың шуы (М-Ж. 2003: 79); Он екі күн бұршақты төгілдіріп, Күн жайлатып, асшыны қамап салды (ҚКБС, 83). «Жадылау» арқылы күн жайлату, осы наным-сенімге байланысты тұрақты тіркестердің пайда болғанын айтады (Қ. Ғабитханұлы. 1995: 20). Түйін. Жады мен дуа мағынасы жағынан жуық мәндес сөздер. Былайша айтқанда синоним. Жады мен дуаның о бастағы іс-әрекеттері тең болған сияқты. Жады көбіне сыртқы дүниеге байланысты болып келеді де дуаның адамға қатысты жағы басым болып келеді. Мәшһүр-Жүсіп Көпеев жад сөзін екі мағынада қолданған. 1. Жад (память); 2. Жат – құдайды медет тұту. Ауыз әдебиетінде бабасына, ата-анасына, Аллаға мәнажат етіп «жадқа» табынып, жәрдем сұрау ежелден келе жатқан ислам дінінен келіп енген құбылыс. Мәшһүр-Жүсіп осы ізбен «құдайды» жат қылып, жәрдем сұрайды. Жадының бойында ең алғаш спиритуализмнің нышаны болған (материядан тәуелсіз бір күш бар). Кейіннен ислам діні ықпалымен алла, құдай т.б. араласып кеткен. Жады <> дуа. жүктеу/скачать 3,93 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|