§ 13 ЕҢ, ең,ең …..
Атауы
|
Ауданы жөнінен ең...
( млн км2)
|
Ең
|
Ең тереңі
|
Ең биігі
|
Тынық
|
178,6
|
Ең үлкен, ең жылы
+260, +290
|
Мариан шұңғыма-сы
11022 м
|
Мұхит кеңістігіндегі аса биік толқын - 15 м
|
Атлант
|
91,7
|
Ең балығы көп
|
Пуэрто – Рико
(-8742м )
|
Цунамиде – 30м дейін жетеді
Жалпы мұхит суының тұздылығы шамамен
35%0
|
Үнді
|
76,2
|
Тұздылығы жоғары
36,5 %0,
Қызыл теңізде
41%0,
|
Зонд
(- 7209м)
|
Солт. Мұзды
|
14,8
|
Ең суық мұхит
|
|
Ніл
|
6 671м
|
Ең ұзын өзен
|
Амазонка
|
7 100 км2
|
Алабы ең үлкен
|
Гималай тауы
|
Ұзындығы
2400 км
|
Джомолунгма
8848м ең биік шың
|
Өлі теңіз
|
|
Құрлықтағы ең терең ойыс. Азияда
|
Тереңдігі
- 403 м
|
|
Сахара
|
7000 000
|
Ең ірі шөл
|
|
Гоби, Ливия
|
2000 000
|
Ірі шөлдер
|
Анхель
|
1054 м
|
Ең ірі сарқырама
|
Еуразия
|
54 427
млн км2
|
Ең үлкен материк
|
Ең биік влк
Ключи шоқысы (4750 м)
|
Жер сілкіну шкаласы
|
1- 12 балға дейін
|
Топырақтағы қарашірік мөлшері ( 0- 9)
|
Қалыпты атмосфералық
қысым 760 мм-ге тең
|
Жердің геология-лық жасы
|
4,5 - 5 млрд жыл
|
Жер қыртысының қалыптасуына
кеткен уақыт
2,5 – 3,5 млрд жыл
|
Тіршіліктің пайда болға-нына
шамамен 3 – 3,5 млрд жыл
|
Жер шарының көлемі
|
510 млн
км 2
|
71% су
361,1 млн км
|
29 % құрлық
149 млн км
|
Жылу белдеуі
|
бесеу
|
екі
тропиктік
|
екі
қоңыржай
|
бір
экваторлық
|
Литосфера қалың-дығы
|
Мұхит астында
5 – 10 км
|
Материк-
терде
35 – 40 км
|
Биік таулы аудандарда
70 – 80 км
|
Атмосфера қабаттары
|
Тропосферада
17– 19 км
Полюстерде 9км,
экватор да
15-17 км
|
Тропопауза
1-2 км
өтпелі қабат
|
Стра-
тосфера
50 – 55 км
|
Озон
қабаты
25 – 30 км биіктікте
|
Қазақстанда ұзындығы 1000 м – ден асатын
|
7 өзен бар
|
1. Ертіс (4248 м) 2. Тобыл (1600 м)
3. Есіл (2450м) 4.Жайық
5. Сырдаря 6. Іле
7. Шу
|
Ең үлкен көл -
Каспий
теңізі
|
Қазақстандағы
ең ірі мұздық
Корженевский
|
|
ІІІ – БӨЛІМ
ҚАЗАҚСТАННЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ ГЕОГРАФИЯСЫ
§ 14 ТӘУЕЛСІЗ ҚАЗАҚСТАН ТУРАЛЫ
1990ж 25 қазан Қаз. ССР – нің Жоғарғы Кеңесі мемлекеттің егемендігі туралы Декларация қабылдады.
1990ж 25қазан Республика күні болып белгіленді.
1991ж 16 желтоқсан – Тәуелсіздік күні.
1991ж21 желтоқсан ТМД – ға мүше болдық
1992 ж. 2 наурызда БҰҰ мүше болдық
1992 ж 4 маусымда ҚР –ның мемлекеттік Туы мен Елтаңбасы қабылданды.
1993ж 15 қарашада Ұлттық теңгеміз енгізілді.
1995ж 30 тамызда жаңа Ата Заңымыз қабылданды.
Ата Заң бойынша тұңғыш президентіміз сайланды.
Әкімшілік территориялық құрылымымыз - Унитарлы мемлекет.
Республикада 130 ұлт пен ұлыс өкілдері тұрады
ҚР – ның Заң шығару қызметін жүзеге асыратын Парламент екі палатадан: Сенат және мәжілістен
Әкімшілік – аумақтық жағынан Қазақстан Бес бес ЭА – ға, 14 облысқа 168 ауданға, 86 қалаға бөлінеді тұрады
1997 ж Қазақстан астанасы Алматыдан Астанаға көшірілді
1998ж 6 мамырда Ақмола атауы Астана деп өзгертілді.
ҚАЗАҚСТАНҒА ФИЗИКО- ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМА
Қазақстан аумағының көлемі 2724,9 мың шаршы шақырым. Халқы 15млн.(1999ж санақ бойынша) Қала халқының үлесі 56%. Халық тығыздығы 1км2 жерге 5,5 адамнан.
Аумағы жөнінен Еуразияда 4- орын , дүние жүзінде 9- орында.
Қазақстан құрлықта Ресей, Қытай, Қырғызстан, Өзбекстан және Түркіменстан мемлекеттерімен шектеседі
Республика қоңыржай ендіктің 55026/ с.е, 40 056 /- ке 45027/ш.б
870 18/ ш.б аралықтарында жатыр.
Қазақстан территориясы 3- 4- 5 -6, - сағаттық белдеулерде жатыр.
Бір сағаттық белдеудің ішіндегі уақыт – белдеулік уақыт д.а
1930ж 16 маусымда КСРО үкіметі жарлығымен белдеулі уақыт
1 сағатқа ілгері қойылады – бұл уақыт – декреттік уақыт д.а.
Әр меридиан ішіндегі уақыт – Жергілікті уақыт деп аталады
Қазақстан жері туралы зерттеулер кезеңі.
КЕЗЕҢ
ДЕР
|
Зерттеушілер
|
І
|
Геродот - Каспиидің тұйық көл екндігін, оның шығысында шексіз дала, жер жатқандығынбаяндай келіп, Жайық, Жем, Еділ өзендері туралы баяндаған.
Птоломей- Сырдария, Амудария Каспийге құяды деген
Страбон - Каспий тұйық алап емес Солт. Мұзды мұхиттың шығанағы, ал Арал Каспийдің шығанағы деп есептеген. Амудария, Сырдария туралы дұрыс мәліметтер қалдырған.
|
ІІ
|
Ұлы Жібек жолындағы (6970км) қалалар – Суяб, Құлан, Тараз, Отырар, Баласұғын, Сайрам, Сауран
|
ІІІ
|
Әбу Насыр Әль – Фараби қазақ жеріндегі қазіргі географиялық атаулардың қалыптасуына үлес қосты.
Махмуд Қашқари -дөңгелек картасына қазақ жерінің көптеген нысандарын түсірді. «Диуани – лұғат – ат - түрік» кітабының географияда маңызы зор болды.
|
ІV
|
Қыдырғали Жалаири - «Жылнамалар жинағы » атты географиялық мазмұндағы кітап жазған.
П.П Семенов – Тянь – Шаньский ; Тянь – Шаньды зерттегендердің алғашқысы Орталық және Солт. Тянь – Шаньға Хан – тәңірі массивіне дейін барды.
Н.А. Северцев - Арал теңізін, Сырдарияның төменгі ағысын, Қаратау жоталарын зерттеген.
И.В Мушкетов - Тянь – Шаньмен Жоңғар Алатауының құрылысын зерттеген.Л.С. Берг - Солт. Қазақстанды, Тұзды көлдерді, Арал теңізін зерттеген.
Ш.Ш Уалиханов- Жоңғар Алатауы мен Іле өңірін зерттеген. Балқаш пен Алакөлдің ұқсастықтарын дәлелдеген.
|
V
|
Қ.И Сәтпаев - Жезқазғандағы Мыс кенінің ашылуына үлес қосты. Минералды шикізатқа бай, Сарыарқа кенді Алтай сияқты аймақтарға ерекше назар аударды. Жер бедері мен климат зерттеліп, климаттың аудандастырылуы жасалды. 640 тан аса ғылыми еңбегі бар.
1920ж - Қазақстанда Зерттеу қоғамы құрылды.
1939ж - арнайы География секторы құрылып, оны ғалым Н.Н Баранский басқарды. Ол Қазақстанды 5 экономикалық ауданға бөлді «Қазақстан климаты» атты жинақ жасады.
1946ж ҚР – ның Ғылым Академиясы құрылды.
1950ж. «Қазақстан » атты монография шығарылды.
|
§ 15 ҚАЗАҚСТАНННЫҢ ГЕОЛОГИЯЛЫҚ,
ГЕОХРОНОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
Жер шамамен 4,5 - 4,6 млрд жыл бұрын ғана дамыған. Ал литосфераның қалыптасуына шамамамен 3 – 3,5 млрд жыл кеткен.
Қазақстан территориясының геологиялық дамуына қысқаша сипаттама:
І – Кембрийге дейінгі қатпарлы аймақтарға – Шығыс Еуропа платформасы ( Каспий маңы ойпаты, Орал алды, Үстірт) кіреді де ол Байкал қатпарлығы деп аталды.
ІІ –Палеозойдың 1- жартысында Тянь – Шаньның солтүстігі, Сарыарқаның солт. батысы көтерілген. Бұлар бір ғана атпен
Каледон қатпарлығы деп аталды.
Палеозойдың 2- жартысында Тянь – Шаньның батысы, Сарыарқа мен Мұғалжардың шығысы, Алтай, Тарбағатай, Жоңғар Алатауы, Торғай қолаты, Тұран ойпаты – көтеріліп Бұлар Герцин қатпарлығы деп аталды.
ІІІ - Мезозойда Қазақстан территориясында ешқандай тау түзілісі болмады, қайта тегістелулер жүрді. Алтай, Тарбағатай, Жоңғар Алатауы , Тянь– Шань қазіргі Сарыарқадағыдай аласа таулар болып жатты.
Сонда да әлемде басқа жерлерде тау түзілуі жүріп жатқан соң бұл тау түзілісі Мезозойлық деп аталды.
ІV – Кайнезойда Алтай, Тарбағатай, Жоңғар Алатауы, Тянь – Шань 2- рет көтеріліп қатпарлы – жақпарлы құрылым түзді
Геологиялық жер жылнамасы
Эралар
|
Ұзақтығы
(млн жыл)
|
Дәуірлер
|
Ұзақтығы
(млн жыл)
|
Қатпарлықтар
|
Қандай таулар түзілді
|
Кайнезой
(КZ )
|
67
|
Төрттік (Q)
(антропоген)
|
1,8
|
Альпі
|
Алтай, Тарбағатай, Жоңғар Алатауы, Тянь – Шань 2- рет көтеріліп – Қатпарлы – жақпарлы құрылым түзді.
|
Неоген N
|
23,2
|
Палеоген (P)
|
42
|
Мезозой (MZ)
|
165
|
Бор (K)
|
70
|
Мезозой
|
Қазақстан территориясында ешқандай тау түзілісі болмады, қайта тегістелулер жүрді. Алтай, Тарбағатай, Жоңғар Алатауы , Т – Шань қазіргі сарыарқадағыдай аласа таулар болып жатты. Сонда да әлемде басқа жерлерде тау түзілуі жүріп жатқан соң бұл тау түзілісі
|
Юра (J)
|
55 -58
|
Триас (T)
|
40 - 45
|
Палеозой (PZ)
|
330
|
Пермь (P)
|
45
|
Герцин
|
Т – Шаньның батысы, Сарыарқа мен Мұғалжардың шығысы, Алтай, Тарбағатай, Жоңғар Алатауы, Торғай қолаты, Тұран ойпаты – көтеріліп
|
Карбон (C)
|
65 – 70
|
Девон (D)
|
55 - 60
|
Силур (S)
|
35
|
Ордовик (O)
|
60 – 70
|
Кембрин
|
70 – 80
|
Протрезой (PR)
|
|
210
|
Каледон
|
Тянь – Шаньның солтүстігі, Сарыарқаның солт. батысы көтерілген.
|
Архей (AR)
|
|
1000
|
Байкал
|
|
Достарыңызбен бөлісу: |
