Оқулық Алматы, 2003 ббк 28. 073 ф 16 ф 16 Фазылов С. Д., Молдахметов З. М., Ғазалиев А. М


Катализ және экстремалды жағдайлар химиясы



бет11/15
Дата08.06.2018
өлшемі1,5 Mb.
#41653
түріОқулық
1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   15

6.6.2. Катализ және экстремалды жағдайлар химиясы

1812 жылы орыс академигі К. С. Кирхгоф химиялық катализ құбылысын ашты. Катализ химиялық реакцияларды жүргізудің қазіргі кезде әбден көп және кең тараған тәсілі болып табылады, оның ерекшелігі катализатормен қосылған кезде реагенттер молекулаларының белсенділігінің артуында (катачизатор деп екі заттың өзара қосылу реакциясын жылдамдататын, бірақ реакция соңында өзі өзгеріссіз қалатын үшінші химиялық затты айтамыз). Бұл жағдайда бастапқы заттағы химиялық байланыстардың "босаң-суы", оны кейін бір-бірімен әрекеттестікке оңай түсетін жеке бөлшектерге "таратып әкетуі" жүзеге асырылады.

Катализ мәселелерімен шұғылданатын каталитикалық химиядан айрықша, экстремалды жағдайлар химиясы химиялық реакцияларды басқару мәселесін ба-

151


сқаша шешеді - мұнда химиктер бастапқы молекуланың атомдарын қосымша сыртқы энергияның есебінен "босаңсытуға" әрекет жасайды. Мұндайда олар кәдімгі қыздыруды немесе жарықтың энергиясын, ал кейде "тым мықты жаңғақтар" үшін (ішкі молекулярлық байланыстары күшті молекулалар үшін) радиациялық сәулеленуді қолданады. Бұл мәселемен радиациялық химия шүғылданады.

6.7. Эволюциялық химия - химиялық білімдер

дамуының жогарғы сатысы



6.7.1. Химияның эволюциялық мәселелері

Эволюциялық химияның басталуын 1950-1960 жылдармен байланыстырады. Эволюциялық мәселелер деп

жаңа күрделі, мейілінше жоғары қүрылысты қоспаларды адамның қатысуынсыз синтездеу проблемаларын түсіну керек.

Бүгінде химиктер мынадай қорытындыға келді: тірі ағзалар (организмдер) химиясының құрылу принциптерін қолдана отырып, болашақта (табиғатты дәл қайталамай) принципінде жаңа химияны, химиялық процестердің жаңа басқаруларын кез келген тірі жасушада (клеткада) болатындай етіп "құруға" болады. Химиктер жаңа буын катализаторларын алуға үміттенеді, олар мысалы,

күн сәулесін өзгертетін ерекше түрлендіргіштерді жасауға мүмкіндік берер еді. Кәдімгі жасыл жапырақта күн энергиясы химиялық байланыстар энергиясына айналатындығы баршаға мөлім. Ал егер осы принципті біздің жарық түрлендіргіштерімізде қолданса ше? Күннің сәулесінің энергиясы химиялық және электр энергиясына ауысады, ал одан кейін қажет кезінде, керісінше, жарық сәулесіне ауысады! Қандай тамаша болар еді!

Бұлшық еттердегі биохимиялық процестерді зерттей отырып, ғалымдар химиялық энергияларды мұндай материалдардың тартылуы мен созылуына, яғни, оны механикалық энергияға айналдыруға пай-

152

далануға болатын жаңа полимерлер жасау идеясына "құмартты".



Мұның бәрі бізге өзірге қиял тәрізді. Бірақ, өткен ғасырда өмір сүрген ғалымдарға да атом құрылысының проблемасы шешілмейтін тәрізді болып көрінді емес пе? Болашақ көрсетер, мүмкін, сіз де эволюциялық химиктердің жаңа зерттеулерінің куәсі боларсыз.

6.7.2. Тірі табиғат тәжірибесін игеру жолдары

Тірі ағзалардағы (организмдердегі) химиялық процестердің ең жоғарғы жетістікті химия екенін алғашқы түсінген органикалық химияның негізін салған швед ғалымы Йенс Якоб Берцелиус болды. Ол бірінше рет тірі организмнің зертханасының негізгі мағынасы катализде, дұрысырақ айтсақ, биокатализде екенін анықтады.

XX ғасырда да тірі табиғат химиясы зерттеушілердің

ойларынан шыққан жоқ. 1930 жылы академик А. Е. Арбузов Казан университетінің 125 жылдық мерекесінде былай деген еді: "Болашақтың химиясының қазіргі химиядан қандай айырмашылығы болуы керек? Тірі табиғатқа еліктеу - міне болашақтың химиясының бейнесі".

Қазіргі кезде химия "тірі ағза зертханасындағыдай" кемеліне келуден әлі де болса алыс екендігіне қарамастан бұл мұратқа барар жолдар белгіленген.

Сондай жолдардыц біріншісі - металдыкомплекс катализіне арналған зерттеулерді дамыту. Осы бағыттың алғашқы қадамдарын 1954 жылы неміс ғалымы К. Циглер (1898-1973) жасады. Ол комплексті титана-люминийорганикалық заттардың қатысуында олефин-дер мен диендердің полимеризацияға түсетінін байқады. 1964 жылы М. Е. Волпин мен оның қызметкерлері ауадағы азотты металлорганикалық комплекстер қатысуында реакцияға түсіру мүмкінщілігін анық-тап, азотты тыңайтқыштар алуға жол ашты.

Екінші жол - биокатализаторлардың үлгісін жасау. Ғалымдар биохимиялық катализаторлардың жүмыс тәжірибесін зерттеп, мүндай катализаторларды зерт ханалық жағдайларда жасауда.

153


В. Лангенбек (Германия), Л. А. Николаев (СССР) және тағы басқалар табиғи биокатализаторлардың кейбір үлгілерін жасап, оларды химиялық реакцияларға түсірді. Бірақ әлі күнге дейін химиктердің қолдан алынған биокатализатор үлгілері табиғи катализаторлардың деңгейіне жете алмай отыр.

Үшінші жол - биокатализаторларды иммобилизациялау жолдарын қолдану. Биохимиялық катализаторлар-мен - ферментттермен жұмыстың ерекше күрделілігі -олардың сақтау кезінде өте түрақсыздығы және тез бүзылып, өзінің белсенділігін жоғалтатындығы. Сондықтан да химиктер ұзақ уақыт бойы ферменттерді тұрақтандыру жұмысымен шұғылданды және нәтижесінде иммобилизацияланған ферменттер деп ата-латындарын алуды үйренді — бұл тірі ағзадан бөлініп, қатты дененің бетіне оларды адсорбция әдісімен отырғызу тәсілімен бекітілген ферменттер. Мұндай биокатализаторлар өте тұрақты және химиялық реакцияларда берік, оларды бірнеше рет пайдалануға болады. Иммобилизацияланған жүйелер химиясының негізін қалаушы орыс химигі И. В. Березин болып табьшады.

Төртінші жол - химия мен химиялық технологияда биокатализдің принциптерін қолдануға багытталған зерттеулерді дамыту. Ғалымдар тірі табиғаттағы тәріздес химиялық процестердің өнеркәсіптегі ұқсастықтарын жасауға талпынуда.

Тірі табиғаттағы ферменттердің құрылысы мен қызметін зерттеу - бұл келешекте принципінде жаңа химиялық технологияларды жасауды ашатын химиялық танымның жаңа сатысы болып табылады.



6.7.3. Химиялық эволюция мен биогенез теориясы

1960 жылдары химиялық реакция барысында кейбір химиялық катализаторлардың өзін-өзі жетілдіру жағдайлары байқалады. Кәдімгі катализаторлар уақыт өткен сайын (дүниедегінің бөрі тәрізді) ескіреді және тозады. Бірақ химиктер ескірмек түгілі әрбір химиялық реакция сайын "жасаратын"

154

катализаторлар түрлерін ашты! Бұл неліктен болады?



Бұл сұраққа жауапты 1964 жылы әлем ғалымдарына орыс профессоры А. П. Руденко ұсынған химиялық эволюция мен биогенез теориясы беруге талпынды. Бұл теорияның мәні — химиялық эволюция дегеніміз каталитикалық жүйелердің өздігінен дамуы. Реакция барысында ең көп активтілігі бар ка-талитикалық орталықтарды тандау жүзеге асады.

Жүйелердің ездігінен дамуы химиялық реакция-ның өзінің барысында бөлінетін энергия ағымын катализаторлардың үнемі жүтуы есебінен жүзеге асады:



6.7.4. Стационарлық емес кинетика.



Жүйелер эволюциясы туралы түсініктердің дамуы

1970 жылдары катализаторлар қолданылған көптеген химиялық жүйелер ашылды, бұларда уақыт өткен сайын барлығы керісінше болды, әдеттегідей, процесс тұрақтанбады - стационарлық емес болды. Сонымен автотербелмелі химиялық реакциялардың бірнеше түрі ашылды, бұларда реакция өнімінің шығымы уақыт ағымына қарай кезенді түрде өзгеріп отырады. Басқа сөзбен айтқанда, химиялық реакцияның қажетті өнімі біресе үлкен мөлшерде бөлінеді, не керісінше, реакция жүрмейді дерлік немесе тіпті, өзінің бағытын өзгертеді, ал бұдан соң осының бәрі қайталанады. Бұл химиктер үшін жақсы ма әлде жаман ба? Сөйтсе, көп жағдайларда осындай тұрақсыз химиялық реакцияның барысында алынатын заттың жалпы мөлшері стационарлы немесе тұрақты жылдамдығы бар реакция барысында түзілетін зат мөлшерінен тіпті асып түседі екен.

155

Стационарлық емес кинетиканы зерттеу жақында басталды. Бірақ қазірдің өзінде осы бағытта кептеген жетістіктер бар. Оның көмегімен кейбір энергетикалық тұрғыдан кездесетін процестер, яғни, жүру барысында бір-бірімен энергия алмасатын, бірден бірнеше реакция қатысатын химиялық процестер зерттелді. Стационарлық емес химиялық процестер тірі табиғатта да байқалады.

6.7.5. Химиялық процестер ғылымының дамуының

жалпы бағыттары

Қазіргі химия ғылымының экстремальды химия, металдыкомплекс химиясы, биокатализаторларды үлгілеу, иммобилизациаланған жүйелер технологиясы, стационарлы емес технология жэне т.б. аймақтардағы жетістіктерін көре отырып алдағы уақыттағы жаңа химияның үлкен мүмкіншіліктерін байқауға болады. Мысалы, күрделі органикалық синтез аймағында: а) органикалық реакцияларды гетерогенді, гомогенді жэне металлдыэнзимді катализ жетістіктері біріктірілген жаңа катализаторлар қолданып өте жайлы жағдайда жүргізу; б) реакцияларды 100%-дық шығымға жеткізу; в) энергетикасы қиын процестерді эндо- және экзотермиялық реакцияларды қабыстыру арқылы жүргізу; г) көмірсутектерді қолдануды азайтып жөне мүнайдан гөрі көп тараған әрі арзан көмірді қолдануға көшу.

Химияның қазір мына мәселелерді шешуге мүмкіншілігі бар:

а) фотосинтез үлгісін жасау мен үдету;

б) өте бағалы отын ретінде қолдануға болатын сутегіні судан фотолиз арқылы алу;

в) энергияның жаңа көздерін табу;

г) маңызды биохимиялық процестердің мёханизмін анықтау;

д) көмірқышқыдды газдан өнеркәсішік синтез арқылы метанол, этанол, формальдегад, құмырсқа қышқылы және тағы да басқа органикалық маңызды заттар алу;

156

е) ауылшаруашылығы өнімдеріне жатпайтын заттардан жасанды тамақтық заттар жасау;



и) қоршаған ортаны сақтап қалу шараларын іске асыру.

Осы сияқты сұрақтарды бұрынғы уақытта шешу үлкен сенімсіздік тудырар еді. Қазір бұл мәселелерді шешуге химия ғылымының толық мүмкіншіліктері бар.



Семинарға арналған сұрақтар

1. Химия ғылымының даму тарихынан не білесіз?

2. Химияның негізгі мәселесінің мағынасы неде?

3. Химия ғылымының негізін құрайтын қандай екі

заңды білесіз?

4. Химияның негізгі мәселесінің әр түрлі шешілу әдістерінің бір-бірімен ретті түрде келуі не себеппен байланысты?

5. Заттың қасиетін көрсететін төрт негізгі факторды келтіріңіз.

6. Заттардың химиялық құрылымы теориясын кім және қашан ұсынды?

7. Флогистон теориясының мағынасы қандай?

8. Зат құрамының тұрақтылығы заңын кім ашты?

9. Ферменттердің тірі организмдер зертханасындағы ролі.

10. Пастердің идеясының мазмүны.

11. Тірі организмдердің негізін қалайтын қандай алты элементті білесіз?

12. Плазмохимия технологиясының артықшылықтарын айтыңыз.

13. Биокатализаторларды иммобилизациялау процесінің мағынасы.

14. Эволюциялық химияның қандай мүмкіншіліктері бар?

15. Барлық химиялық заттардың қандай бөлігін (пайызын) неорганикалық заттар қүрайды?

16. Катализдік жүйелердің өздігінен дамуының мағынасы неде?

157


17. Стационарлы емес химиялық кинетика нені зерттейді?

18. Ле-Шательенің принципінің мағынасы.

19. Д. И. Менделеев химиялық элементтердің периодты жүйесін жасағанда қандай принципті қолданды?

20. Химиялық элементтердің қасиеттерінің периодты түрде өзгеруі қандай себепке байланысты?

21. Химия ғылымындағы атомды-молекулалық ілімнің негізін салушылар.

22. Химия адамзат қоғамы алдындағы маңызды мәселелері.



Рефераттар тақырыптары

1. Тірі организмдер зертханасын жасау мәселелері.

2. Экстремальдық химияның жетістіктері

3. Химиялық байланыс түрлері.

4. Авогадро заңы.

5. Химиядағы жаңа заттар жасау ілімінің бағыттары.

6. Алхимияның химия ғылымының дамуына қосқан үлесі.

7. Қоғам дамуындағы химияның концептуальды мәселелері.

8. Химиялық элементтердің периодтық жүйесі.

9. Бутлеровтың теориясы және органикалық химияның дамуы.

10. Қышқылдар мен негіздер туралы қазіргі заманғы түсініктер.

Негізгі әдебиеттер

1. Кузнецов В. И. Диалектика развития химии. М.: Агар. 1996.

2. Федина А. Проблема развития в химии. Л.: Наука. 1989.

3. Будрейко Н. А. Филосовские вопросы химии. М.: Наука. 1973.

158

4. Бияшева З.Г., Бияшева З.М., Жаксыбекова К.А. және т. б. Қазіргі заманғы жаратылыстану концепциялары. Оқу құралы. Алматы, 1999. 1456.



5. Горелов А. А. Концепции современного естествознания. Учебное пособие для вузов. М., 1998.

6. Грядовой Д. И. Концепции современного естествознания. Структурный курс основ естествознания. М., 1999.



Қосымша әдебиеттер

1. Краснов К. С. Молекула и химическая связь. М., 1985.

2. Новейший филосовский словарь/Сост. А.А.Грицанов. Мн., 1998.

3. Крестов Т. А., Березин Б. Д. Основные понятия современной химии. Л., 1986.

4. Глинка Н. Л. Общая химия/Под ред. В. А. Рабиновича. Л., 1988.

5. Кохановский В. П. Философия и методология науки. Учебное пособие для вузов. Ростов на Дону, 1999.

6. Макареня А. А., Обухов В. Л. Методология химии. М.: Просвещение, 1985.

159


Жетінші бөлім

БИОЛОГИЯЛЫҚ ҚҰБЫЛЫСТАР.

ТІРШІЛІКТЩ ТҮРЛЕРІ МЕН ДЕҢГЕЙЛЕРІ.

Глоссарий

Молекулярлық деңгейдегі негізгі проблемалар:

1). Тіршіліктің пайда болуы. 2). Эволюцияны зерттеудегі молекулярлық-генетикалық тәсіл. 3). Тіршіліктің ұдайы жалғасуы мен тіршілік әрекеттері үрдістерінің молекулярлық негіздерін зер-ттеу.



Креационистік теориялар (лат. сгеаtіо - жасаймын)

- тіршіліктің пайда болуын Құдайдың - Жаратушының бар екендігімен түсіндіретін теориялар.



Тұқым қуалайтын өзгергіштік - бұл жаңа генотиптің пайда болуына қатысты өзгергіштік (Ч.Дарвиннің "белгісіз өзгергіштігіне" ұқсас).

Тұқым қуаламайтын өзгергіштік - бұл өзгергіштік генотиптің өзгерулерін емес, сыртқы орта жағдайларының ықпалынан фенотиптің өзгерістерін көрсетеді.

Онтогенетикалық өзгергіштік - бұл ағзаның жеке дамуы барысындағы өзгерулерді білдіретін өзгергіштік.

Гендер мутациясы (лат. тиtаtiо - мутация, өзгеру)

- өте күшті сыртқы әсердің нәтижесінен нақты хромосомадағы гендердің тікелей өзгеру механизмі . Бұл механизм кезінде хромосомадағы гендердің орналасу реті өзгермейді.



Метаболизм (грек. теtаbоlе - өзгеру, алмасу) -өсімдіктерде, жануарларда, микроорганизмдерде жүретін барлық зат алмасу процесінің жалпы аты.

160


ДНҚ-ның репликациялану механизмі - ДНҚ молекуласының өздігінен екі есе өсу механизмінің шешімі. Оралған екі молекулярлық тізбеден немесе жіптен тұратын ұялық ДНҚ тарқатылады да, одан екі молекулярлық жіп пайда болады, олардың әрқайсысы оған комплементарлы жаңа жіпті синтездеу үшін ұя қызметін атқарады.

Ноосфера - ғаламшарымыз бен оның маңындағы кеңістіктің адамның саналы әрекетінің белгілері орын алған бөлігі.

7.1. Биологияның мәселесі, оның қүрылысы

мен даму этаптары.

Қазіргі заман тұрғысынан биология - бұл тірі организмдер туралы ғылымдардың жиынтығы, бүрын өмір сүрген және қазір жер бетіндегі тірі ағзалардың әртүрлілігі туралы, олардың құрылысы мен қызметтері, тегі, таралуы мен дамуы, бір-бірімен және өлі табиғатпен байланысы туралы ғылым. Биология тіршілікке барлық жағынан қатысты оның жалпы және жекелік заңдылықтарын анықтайды.

Тірі табиғатты түсінуге алғашқы рет жүйелі түрде ұмтылғандар қатарына античтік дәрігерлер Гиппократты (460-370 ж.) және Галенді (130-200 ж.), сондай-ақ ертезаманғы грек философы Аристотельді (б.э.д. 384-322 ж.) жатқызуға болады.

Қазір биология тірі табиғат туралы ғылымдардың жинағы. Оның құрылысын әр түрлі тұрғыдын қарастыруға болады.

Зерттеу үлгілеріне байланысты биологияны вирусологияға, бактериологияға, ботаникаға, зоологияға және антропологияға бөледі.

Тірі организмдердің қасиеттері бойынша биологияның ішінен тірі организмдердің қүрылысы туралы ғылымды, организмдердің қызметі туралы ғылымды - физиологияны, клеткалардың микроқұрылымын зерттейтін молекулярлық биологияны, тұқым қуалаушылық пен өзгергіштіктің зандылықтарын

161


зерттейтін генетиканы және экологияны көрсетуге болады.

Зерттелетін тірі организмдердің құрылым деңгейіне байланысты организмдердің макроскопиялық құрылымын зерттейтін анатомияны, ұлпалардың (ткандердің) құрылысын зерттейтін гистологияны, тірі клеткалардың құрылысын зерттейтін цитологияны айтуға болады. Мұндай биология ғылымдарының көптігі тірі әлемнің өте күрделілігіне байланысты. Қазіргі уақытта биологтар 1 млн. жуық жануарларды, жарты млн. жуық өсімдіктерді, бірнеше жүз мың грибтердің түрлерін және 3 мыңнан көп бактерияларды тауып, оларды сипаттады.

Биологияның дамуы негізгі үш кезеңді қамтвды: 1) систематикалық (К. Линней); 2) эволюциондық (Ч. Дарвин); 3) микроәлем биологиясы (Г. Мендель). Бұлардың әрқайсысы тірі әлемі туралы түсініктің, биология көзқарасының өзгеруімен, биологиялық парадишнің ауысуымен байланысты. Қазіргі заманғы биология микроәлемінің дамуының арқасында, тірінің молекулярлық құрылысынын түсінуге байланысты тіршіліктің өзін-шелігі, табиғаттың, органикалық пен неорганикалық әлемдердің біртұтастығы толығынан көріне бастады.

Біздің ғасырымыздың екінші жартысында ашылған маңызды жаңалықтардың арқасында биология өз обьектілері мен құбылыстарын зерттеудің молекулярлық деңгейіне шықты, жаратылыстану ғылымы бірыңғай Табиғатты оның барлық көріністерімен бірге зерттейтін біртұтас ғылымның пішініне ие болды. Тіпті, биологияны, физика мен химияны дербес жа-ратылыстық ғылымдар ретінде емес, тек бірыңғай бәрін қамтитын Жаратылыстанудың салыстырмалы бөліктері ретінде бағалау тенденциясы пайда болды.

Сонымен бірге осы беліктердің әрқайсысының өзіндік ерекшеліктері, өзіндік езгешеліктері бар екенін ұмытпау керек. Күрделілігі жағынан биология химиядан бірнеше есе асып түседі жөне физикадан салыстыруға келмейтіндей сан есе күрделі.

Тірі материяны зерттеудің молекулярлық деңгейіне шығуға байланысты жаратылыстану басынан кешкен

162


төңкерістік күйзелістерді тек Н. Коперник пен И. Ньютон жасаған, әлемнің бейнесін қайта ұғынуға ықпал еткен төңкерістермен ғана салыстыруға болады. 1950-1970 жылдардағы биология адам болмысына және оны қоршаған ортаға белсенді түрде бас қойып, тірі табиғаттың өмір сүру механизмдерін шешіп, оның құпия қойнауларына енді емес пе.

Бірақ, жаратылыстық ғылымдар жүйесіндегі "теңдестердің арасындағы тең" биология тағдырдың ерекше белгісімен айшықталған. Осы күнге дейін оның теориялық ғылым ретіндегі "бейнесіне" бірыңғай көзқарас жоқ, басқаша айтсақ, теориялық биология ілімі әлі күнге дейін толық қалыптасқан жоқ.



:Биологиядағы ғылыми ізденістердің барлық осы бағыттары мазмұны жағынан ерекшеленсе де, бірақ бәрінің көздейтін мақсаты біреу ғана: Табиғаттың феномені - Тіршілікті танып-білу. Бұл бағыттардың барлығының бір ғана тірі зерттеу обьектісі, яғни, өлі табиғаттан өзінің тіршілік ету күрделілігімен, бірегейлігімен және күнілгері болжанбайтындығымен ерекшеленетін обьектісі бар.

Қазіргі кезде биологияның барлық үш "бейнесін" біріктіретін бастауды іздеп табуға және тіршіліктің бірыңғай теориясын жасауға ерекше күш салынуда. Мұндай теория, сөзсіз, биологиямен шектес жаратылыстық ғылымдардың - физика мен химия білімдерінің - көмегімен ғана жасалуы мүмкін.



Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   15




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет