ОҚулық Атыраулық заманауи жазушылардың қазақ және орыс тілдеріндегі шағын прозалық жинағы

Анасы таңертеңнен Мишаның жейдесін үтіктеді. Миша оқу құралдарын сөмкесіне тездетіп жинады, кеше атасы дайындаған бутербродты газет бетіне ора- ды, оны кітаптарының арасына салды және, шайын ішіп болып, мектепке жинала бастады.
- Анасы ұлының төбесiнен сүйiп, оның иықтарынан құшақтады: «Жалғыз сен ғана біздің – жалғасымызсың, ата тегіміздің абыройы туралы еске сақта - жақсы оқы, ал мектепте оқып болғасын, біздің әулетті жалғастырып, өз ісінің шебері атану үшін атаң өзінің жұмысынан есінде қалған, металдар және балқымалар институтына апарады!
Мектепте енді үш-ақ жыл қалды, Құдай берсе, сосын сенiң алдыңнан жоғары оқу орнының есігі, Жебiрейiл алтын қақпалары ашылады...

Мишка анасына көз салды: «Анашым, неге менде тек жалғыз атам бар, аулада балалар мектептен кейін, мені неше түрлі сөздермен, шешесінің еркетайы – өзімшіл деп мазақтайды.

Олар менің заңды әкемнiң болмағанын, іссапарға кел- ген біреуден жолдан болғанымды айтады, ал, оның фотосуретiн мен ешқашан көрмедiм».

Анасы орындыққа ауыр отырды: «Адамда, Миша, не болса соны мылжыңдайды, сенің әкең болған және қазiр де бар, бірақ қайда тұратынын мен бiлмеймiн. Тіпті оны іздестірмедім де.

Ал әкенiң фотосуретiн Оның бiздi тастайтынын білгенде - албырттықпен әрі қызғанышпен бұл адам ендi ешқашан біздің өмiрімізде болмауы үшiн жыр- тып тастадым.

Жататын бөлмеден оң аяғын сәл сылти басып, ақ шашты сымбатты дене бітімі бар сексен жастағы кәрия шықты: «Мектепке жиналдың ба, немерем, ақыл толтыруға барасың ғой, бұл әр қарапайым адамның қажетті iсі. Мiне, сандарды есептеуді, менің түсінгенім бойынша Миша жаман емес бiлмейтін сияқтысың, және партаға отырғаннан бері жазуды да қатесiз жазуды үйрендің.
Мiне жақсы, сүйiктiм, мiне жақсы. Ал сен немерем, кешікпе, мен секілді зейнеткерді тыңдама, ал мен бол- сам балконда таңертеңнен құстармен бір сағат бойы сөйлесемін.
– Бар, кешікпе, сүйiктiм…
Біздің кезімізде жұмысқа кешіксең білесің бе не болғанын?…
_{- Ата, не?}

С утра мать отгладила Мишину рубашку. Миша на- скоро собрал в ранец учебные принадлежности, за- вернул в газетный лист, приготовленный дедом с вече- ра бутерброд, положил его между книг и, выпив чая, засобирался в школу.

– Мать обняла сына за плечи, поцеловав его в макуш- ку: «Один ты у нас – кровиночка, о чести нашей фа- мильной помни – учись хорошо, а вот как выучишься в школе, дедушка уж по памяти своей трудовой… тебя в институт металлов и сплавов определит, чтоб дина- стию ты нашу продолжал мастером стал своего дела!

В школе-то тебе всего ещё три годка заниматься оста- лось, а там уж и высшее учебное заведение перед то- бой двери откроет, дай ты Бог, Миша, распахнет, зла- ты врата Архангел…

Мишка взглянул на мать: «Мам, а почему у меня толь- ко один дедушка, ребятня вон во дворе прохода не дают после школы, словами всякими обзывают, гово- рят, что я эгоист – единственный маменькин сынок.
Говорят, что не было у меня отца законного, ну, на- гулянный я вроде от какого-то приезжего командиро- вочного, вот и фотографии отца своего я никогда не видел».
Мать тяжело села на стул: «Болтают люди всякое, Миша, был у тебя папка, был и сейчас есть, где живёт только, вот не знаю. Даже и не интересуюсь им.

А фотографии отца твоего, Миша, как только бросить он нас надумал – все в пылу да в ревности в мелкие кусочки разорвала, чтоб не существовало этого чело- века никогда больше в нашей жизни.

Слегка прихрамывая на правую ногу из спальни, вы- шел седовласый стройного телосложения старик лет восьмидесяти: «В школу наладился, внучёк, уму, зна- чит, набираться, ну что же, это дело каждому нормаль- ному человеку – нужное. Вот цифры считать, Миша, как я понял, ты вроде неплохо умеешь, и писать видно по всему худо-бедно без ошибок за партой научился.

Вот и ладно, милый, вот и ладно. А ты давай, уже торопись, внучек, не задерживайся, не слушай меня пенсионера, а-то я ведь по утрам целыми часами на балконе с птичками разговариваю.

– Иди, не опаздывай, милый…
Ой, в наше-то время за опоздание на работу, знаешь, что бывало?
_{– Что, дед?}

278 279

- Не?! Иә, кешке бiз екеуміз мына диванға отырамыз да сөйлесемiз. Мен кiтап жазуға аса сауатты болма- сам да, өткен өмір туралы саған бәрін айтып беремін, бір Құдайдан басқа, менің жасымда қорқатын ешкім қалмады.
Иә, заман да қазіргі күні өзгерген секілді. – Демокра- тия - халықтың билiгi! Мүмкін, сен, Миша өсіп ер жеткенде менің әңгiмемді дәл айтқан күйінде кітапқа түсірерсің?
- Жоқ, ата, мен сен сияқты металлург болғым келедi, ал жазушылық бұл менің iсім емес.
– Ал сен, немерем, асықпа, оның әлі қалай бола- тынын, Миша, көрерміз, мен де металлург болам деп ойламағам, бірақ солай болды, тіпті ауысымның екпінді-шебері болдым, кейін институттан кейiн және бас инженер болып жұмыс iстедім.

Ал бүгiн саған мен, Миша, өзімнің жас кезім тура- лы, бiз ауыл туралы әңгiмелеймiн. Қазіргі күні туған жерім әр түн сайын менің түсіме енедi…

Мектептен келгесін, Миша бiрден келе атасына бар-

ды.
Степан Андреевич сабырлы жүзбен күлiмсiреп, былай деді: «Жүгiрмек, мен әңгiмем туралы әлі ұмытпаған екенсің, мектептен кейін сорпаңды іштің бе? Түскi тамақ iштiң бе?

Ал, онда диванның шынтақ қойғышына сен отыр, ал мен қартта лайықты кейіппен жастыққа жатамын.
Сен тек, Миша, менің сөзімді бөлме, әңгіме айтып отырғанда сұрақ қойғанды ұнатпаймын, өйткені ол ойымды бөледі, ал түсiнiксiз болса, кейін саған бәрiн түсiндiріп беремін. Өзімнің ауылдық әңгімелерімнің бәрiн талдап беремін.

Мен ауылда көзге iлiнер сымбатты жiгiт болып өстім, мiне сен сияқты! – Ұзын бойлы, дударланған, атқа шаптым, шабандоздардың өздері таң қалатын.
Иә, мен жылқы бақтым, Миша, менiң жұмысым сон- дай еді, мен аттарды қатты жақсы көрдім, олардың ақ жалдары мен қара көздерінің тiкенектей болған кiрпiктерін тіпті кейде сүйетiнмін.
Әрине, олар маған да жылы қабақ танытатын. Алы- стан қалай байқап қалады, ал жылқылардың көздері өткiр болады! – Түрлi-түстi жылқылар табыны маған қарай шапқанда, жағада жардай болып шаңы тұратын. Олар менің аяғымнан басыма дейін жалай бастайтын, мен оларды күннің ыстығынан ысып кетпей тұрғанда суға түсіруге өзенге қарай бастап жүретінмін. Олардың бүкіл әдеттерiн бiлетінмін.

– Что?! Вечером сядем мы вот на этом диване вдво- ём да поговорим с тобой. Я ведь книги писать шибко грамотно не обучен, а про жизнь тебе прошлую всяко расскажу, кого мне сегодня в моём возрасте бояться- то осталось, Бога только, наверное, одного.

Да и время вроде на дворе стало иное. – Демократия – власть народа! А вот вдруг подрастёшь ты, Миша, да все мои рассказы как есть и напишешь?

– Нет, дед, я металлургом как ты хочу стать, а писа-

тельство это дело не моё.
– А ты, внучёк, не спеши это ещё как оно выйдет, Миша, я ведь тоже металлургом-то не собирался работать, а сложилась так жизнь, что стал не просто металлургом, а даже передовиком-мастером смены, а потом уж после института и главным инженером по- работал.
А сегодня я тебе, Миша, о молодых своих годках рас- скажу, о деревне нашей. Вспоминается она мне роди- мая, каждую ночку теперь вспоминается…
Придя из школы, Миша сразу же подошёл к деду.

Степан Андреевич сдержанно улыбнулся: «Не забыл, пострелёнок, видать о рассказе моём, а суп-то после занятий поел? Пообедал?

Ну, тогда садись-ка ты вот здесь к подлокотнику дива-

на, а я уж прилягу по-стариковски на подушку.
Ты только, Миша, гляди, слушай да не перебивай, а где чего неясно покажется, не встревай почём зря, не люблю я всех этих лишних вопросов, потому как с мысли они меня сбивают, ну а потом уж в конце я всё тебе, конечно, что не ясно разъясню. Все слова свои деревенские растолкую.
Парнем я рос, Миша, в деревне видным, вот вроде тебя! – Высок, вихраст, на коне скакал, так что умелые наездники завидовали.
Лошадей я пас, Миша, работа моя была тогда такая, да так полюбил их белогривых да черноглазых, что ресницы их колючие порой целовал.

Ну и они, конечно, ко мне льнули. Как завидят издале- ка, а глаза у лошадей острые! – Так и несутся ко мне всем разноцветным табуном, только пыль по берегу столбом. Оближут меня с ног до головы, а я их роди- мых в речку купать веду, пока солнце воду шибко не прогрело. Повадки все их знал.

280 281

Мiне, маған сенесiң бе, сенбейсің бе, Миша, маған бір жас бие ғашық болды. Оның жалы, әлі есімде, жiбектей күлгін түсті болатын! Ал ол қандай нәзiк болды! Мен оны осылай нәзігім деп атадым.
Ал, түнде маған жақын келіп, өзінің үлкен басын менiң бетiме тақап, сондай сезіммен қыз секілді жалап аймалайды. Махаббат! Байқап тұрсың ба, ба- лам менің, және де одан ешкiм ешқайда бұл жарық дүниеде құтыла алмайды екен. Мiнекей табиғат- ананың кереметі. Ал сосын, енді орысша айтқанда не күлеріңді, не жыларыңды білмейсің. Түнде ол менің жаныма келіп қисайатын болды. Менің кеудеме басын қойып, күртешемнің түймелерінiң арасына танау- ын тығып, мені иіскелеп, пысылдайды – демек мені жақсы көргені.
Ал, таңғы араймен оянған мен былай деймін: Нәзігім, бар, шауып қайт, шырынды неше түрлі, сүйiктi шөптеріңе жайылып кел, ал ол болса, жүрегін сыр басқаным мені естімегендей сыңай танытып, дыбы- сын шығармайды, таң сәрiге дейiн менiң қасымнан шықпайды.
Кейін мен оны бірге жүрген үйіріне барсын, шөпке жайылсын, салқын суға мейірін қандырсын деп зор- лап қуып жіберетін болдым.
Бiрде бiр бай адам келісіп тұрған алтын жалды айғырды алып әкелдi. Қазiргiдей, есімде кестеленген қызыл етiктер бар бұл мырза маған жақындап келіп, инабатты үнмен былай деді: «Степка, менің атыма бас білдіріп берші, саған ақыңды күмiспен төлейін, базарда бұл сұлу жылқының құнына есепсіз ақша төледім, менің қолымда жылқы емес, басқарылмалы желдей ұшатын қыран болғанын қалар едім!»
Сөйтіп, қызыл шарап ішіп, ол маған алдын-ала төлемақы қалдырып кетті. Солай істедік те жөнімізге кеттік. Демек, келіскен болуымыз керек.
Мен бұл айналадағы осындай жалғыз шеберi бол- дым. Жас жылқылармен кәсiби түрде айналыса ала- тын едім. Мен туралы айтқан адамдардың қауесеті оған да жеткен болуы керек. Ал мен асау атты шын ниетіммен, кейін иесінен алған ақша үшін ұят бол- майтындай етiп басбiлгiзуге тырыстым.
Мен ақырындап Маркиз атты бұл сұлу айғырды қолыма үйрете бастадым. байқаймын, менiң нәзігім тықыршып, орын таппай жүр. Сол кезде мен оны алтын жалды жорғаға апардым - бие мен жылқы кісінесіп, өзара ортақ тiл табысар деп ойладым, ал ол болса оны шабына барлық дүлей күшімен бір тепті, соққы қатты болғаны сонша, сұлу жылқы жантайып жанына құлады, тіпті тұра алмады. Қой кісінің алтын айғырын құртып алармын, оның құнын ғұмыр бойы өтей алмаспын деп ойладым.
_{Iстейтiн жұмыс жоқ болғандай, бiз жұмыс біткенше}

И вот, веришь мне, Миша, или нет, но влюбилась в меня одна молодая кобылица. Грива помню, у неё была шелковистая пепельного цвета! А нежная да ла- сковая! Так Неженкой её и назвал.

Подойдёт ночью ко мне, голову свою большую к лицу моему опустит и щёки лижет, да чувственно так, ну впрямь как девушка ласкает. Любовь! И никуда от неё, брат ты мой, никому на этом свете, видать, не деться. Вот тебе и матушка природа. А потом уж, как гово- рится по-русски – и смех, и грех. Ложиться она мне под бок по ночам стала. Положит голову мне на грудь, влезет ноздрями между пуговицами фуфайки и сопит

– мной дышит, значит.

Ну, я ей на зорьке уж говорю: Неженка, пойди, побе- гай, милая, вон травы сочной сколько, попасись хоть немного, а она как будто не слышит меня, притихнет сердешная, да так до самого рассвета рядом со мной и пробудет.

Это я уж её потом в табун-то силком прогонять стал, чтоб со своими братьями да сёстрами побыла, травки пощипала, водички прохладной попила.

Привёл как-то раз один богатый человек своего мо- лодого писаного красавца златогривого жеребца. Подходит этот господин ко мне в расписных красных сапогах, как сейчас помню, и говорит уважительным тоном: «Оседлай моего коня, Стёпка, серебром тебе заплачу, цену за своего красавца на базаре несметную отдал, хочу, чтоб не конь, а управляемый ветер в руках моих был!»
В общем, выпили мы красного вина, оставил он мне аванс. На том пока и разошлись. Договорились, стало быть.
Я ж один такой умелец в нашей округе был. Молодых коней-то объезжать профессионально мог. Вот молва людская ему видать, и донесла обо мне. А уж работал я с необъезженным конём так, чтоб за взятые у хозя- ина денежки – сердцем своим впоследствии мне не стыдно было.
Стал я потихоньку приваживать к себе красавца Мар- киза. Вижу, Неженка моя места себе не находит. Под- вёл я её тогда к златогривому рысаку, думаю, подру- жатся конь с кобылицей – общий язык между собой найдут, а она его взяла да со всей силищи в пах лягну- ла, да так лягнула, что упал красавец конь на брюхо и встать не может. Нет, думаю, загублю золотого жереб- ца, мне ж потом за него вовек не расплатиться.

_{Делать нечего, решили мы убрать Неженку на время}

282 283

нәзікті көршi ауылдардың біріне айдап тастадық.
Айғырмен жұмыс ойдағыдай жүріп келе жатты. Жылқы өз табиғатынан келісіп тұр еді! Ал қашан толық бас бiлдірген кезде - айғыр емес, құсша айналғандай еді! Ол, Миша, шаппайтындай – ұшатындай еді! Менің мұндай ақылды жылқыдан айрылғым келмеді.
Бiрақ қолдан ештеңе келмейді. Жылқының қожайыны риза болды. Ол өзінің айғырының қанатында ұшқандай, менің жақсы жұмысыма тағы да ақша, май, арақ, тұз беріп, достарымен бірге шауып кете бірді.
Сол кезде мен жігіттерден нәзігімді қайтарып әкелулерін сұрадым. Мен оны сағынған едім.
Таңсәріде таныс тынысты сездім, үлкен кедiр- бұдырланған тiлімен оның жалағанын сездім. Сүйіп жатқаны болуы керек. Сол кезде мен де қуанып кеттім, Нәзігімді құшақтай алдым, оған ұнайтын құлақтарынан сипалай бастадым. Ол кенет тасқынға қарай шапты. Ал тасқынға барар жердегі сазда он шақты жылдан тырбиған кептелiп тұрған. Ол желдің, құмның әрі толқындардың әсерінен өткір үлкен қанжар пышақтай ұшталған еді.
Мен Нәзікке жақындадым, ал оның, Миша, көздерінен жас ағып тұр. Мен мұндайды ешқашан көрмедiм, бiрақ бiлетін адамдардан сан рет естідім, өлерінің ал- дында жануарлар жылайды екен.
Мен оны еркелетіп: «Нәзігім менің» дегенмін, ал ол маған бұрылып, жас толы көмiрдей қара көздерімен ақтық қарады және тырбиған қара қанжардай ағашқа тура барлық кеудесімен қойып кеттi. Әрине, ол қаза болды. Нәзігім, Миша, менi кешiрмедi, ол менi өзін сатып кетті деп түсiнген. Бұрынырақ адамдарға осы туралы айтып берсем, сенбейтін еді, бірақ, Миша, бұл болған еді...

работы с конём, перегнали её в соседнюю деревню.

Работа с жеребцом шла просто на славу. Отличный выдался по всем природным данным конь! А уж когда стал полностью объезженным – не жеребец, а птица! Он же не скакал – летал он, Миша! Жалко мне было с таким умницей да красавцем расставаться.
Но ничего не поделаешь. Хозяин коня остался доволь- ным. Пролетел он на своем жеребце как на крыльях, дал мне за хорошую работу ещё денег, сала, водки, соли и ускакал с дружками восвояси.
Попросил я тогда ребят, чтоб Неженку вернули. Ску-

чал я по ней.

На рассвете слышу знакомое дыхание, чувствую ли- зание её большого шершавого языка. Целуется, зна- чит, сердешная. Обрадовался я тогда, стал обнимать Неженку за ушками ей гладить, как она любит. А она вдруг к разливу пошла. А у многолетнего нашего раз- лива наносная давнишняя коряга в глине застряла, лет уж десять как застряла. Заострилась ветрами, песка- ми да волнами до состояния большого кинжального ножа.
Подошёл я к Неженке, а у неё, Миша, из глаз слёзы те- кут. Я такого никогда не видел, но от сведущих людей много раз слышал о том, что перед смертью животные плачут.
Я к ней с лаской: «Неженка, хорошая моя, а она обер- нулась, посмотрела на меня последний раз глазами мокрыми чёрными как угли и всей своей массой пря- мо грудью на эту чёрную как кинжал корягу и по- шла. Погибла, конечно. Не простила меня Неженка, Миша, поняла так, что предал я её. Вот, кому расска- зывал раньше, многие мне не верили, а ведь это было, Миша, было…

284 285