Пәннің ОҚУ-Әдістемелік кешені «Жаратылыстану»

жүктеу/скачать 0,99 Mb.

бет	149/203
Дата	07.02.2022
өлшемі	0,99 Mb.
	#86512

1 ... 145 146 147 148 149 150 151 152 ... 203

Байланысты:
ed04d2c0-d947-11e4-b960-f6d299da70eeУММ жаратылыстану

2-ші кесте

	Судын түрлері	Таралу ауданы млн.км²	Көлемі, млн.куб. км	Су қабаты, м	Дүние жүзілік қордағы үлесі,%
	Судын түрлері	Таралу ауданы млн.км²	Көлемі, млн.куб. км	Су қабаты, м	Жалпы су қорынан	Тұщы су қорынан
1	Дүние жүзілік мұхит	361,26	1340,74	3711	96,49	-
2	Жер асты сулары (гравитациялық және капилллярлық)	134,73	23,40	174	1,68	-
3	Түщы су жер асты сулары	134,73	10,53	78	0,76	29,39
4	Топырақ қабатындағы ылғал	82,00	0,02	0,24	0,001	0,06
5	Мұздықтар мен тұрақты қар жамылғысы. Соның ішінде: А) Антарктида Б)Гренландия аралында В) арктикалық аралдарда (Канада, Арктикалық архипелагы, Жаңа жер, Солтүсті жер, Франц ө Иосиф Жері, Шпицберген және кіші аралар).	16,23 13,98 1,80 0,23	24,87 22,41 2,34 0,08	15,23 16,03 1300 348	1,79 1,61 0,17 0,006	69,41 62,55 6,53 0,22
6	Арктика мен Антарктидадан тыс таулы аймақтар.	0,22	0,04	182	0,003	0,11
7	Мәңгі тоңдардағы жер асты мұздықтары.	21,00	0,30	14	0,022	0,84
8	Көлдердегі су қоры. Соның ішінде: А) тұщы су Б) ащы су В) батпақ сулары Г) өзен аңғарларындағы су	2,06 1,24 0,82 2,68 148,84	0,18 0,09 0,09 0,01 0,002	87 73 110 373 0,013	0,013 0,0065 0,0065 0,0007 0,0001	- 0,25 - 0,03 0,006
9	Биологиялық су (тірі организмдер мен өсімдік құрамындағы су).	510,10	0,001	0,002	0,0001	0,003
10	Атмосферадағы су	510,10	0,01	0,02	0,0007	0,03
11	Жалпы су қоры	510,10	1389,53	2724	100	-
12	Тұщы сулар.	148,84	35,83	241	258	100

Ескерту: Кейбір құрылықтар бойынша жер асты суларының қорын есептегенде, Антарктиданың жер асты суларының қоры есепке алынбаған (жобалап бағалағанда 2 млн куб км, оның ішінде тұщы су шамамен - 1 млн куб км).

Жердің су балансы.
3-ші кесте

Территориялар	Аумағы 100 км2	Көлемі 1000 км3	Жер үсті, жер асты су ағыны 1000 км3	Булану 1000 км3
Құрлық	149 000	119	47	72
Дүние жүзілік мұхит	36 100	458	47	505
Бүтіндей жер шары	510 000	577	-	577

Дүние жүзілік мұхит.
Жер шарының су қабығы – Дүние жүзілік мұхит деп аталатын біртұтас бет. Оның ауданы 361,3 млн км² (жер бетінің 71%) , орташа тереңдігі 3,7 км, көлемі 1 370 000 000 км³ (гидросфера көлемінің 94%).
Оңтүстік жарты шар мұхитты – оның ауданының - 81% - ын, солтүстік жарты шардың 61% -ын алып жатыр.
Шартты түрде Дүние жүзілік мұхит бір-бірінен оқшауланған, жеке бөліктерден – мұхиттардан – тұрады.
Теңіз дегеніміз – көршілес бөліктерден физикалық және химиялық қасиеттерімен, (тұздылығы, температурасы, мөлдірлігі т.б.) экологиялық жағдайымен, ағыстары мен толысуларының сипатымен ерекшеленетін мұхиттың аздыкөпті оқшауланған бөлігі. Морфологиялық және гидрологиялық ерекшеліктеріне байланысты теңіздер шеткі, жерорталық (ішкі құрылықтық және құрылық аралық) және арал аралық деп жіктеледі.
Шығанақтар – судың құрылыққа еніп жатқан бөлігі. Шығу тегіне, жағалауларының құрылысына, формасына қарай шығанақтар: фьорд, бухта, лиман деп те аталады.
Мұхиттарды, теңіздерді және шығанақтарды бір-бірімен бұғаздар жалғастырып жатыр. Өте енді және терең бұғаз – Дрейк бұғазы (Оңтүстік Американың оңтүстігінде) – орташа еңі 986 км, орташа тереңдігі 3111 км, ал ең ұзын бұғаз Мозамбик бұғазы – 1760км.
Көлдер және батпақтар.
Көл қазан шұңқырларының пайда болуы әр түрлі. Тектоникалық көлдер (Байкал, Ладога, Онега, АҚШ-тағы Ұлы көлдері) жер қыртысының төмен ойысқан жерлерінде; вулканды көлдер (Камчатка көлдері) сөнген вулкандардың кратерлерінде; мұздық көлдер (Ильмень, Селигер) мұздықтар жырып кеткен немесе мореналық төбелер аралықтарындағы қазан шұңқырларға іркіліп жиналған. Мұздық көлдер пішіні мұздықтар қозғалысының бағытына қарай созылыңқы болып келеді. Мұндай көлдердің жағалықтары әдетте қатты жыныстардан (гранит, гнейс) құралады. Тауларда тау жыныстарының құлауынан тоғандық көлдер (Памирдегі Сарез көлі); тосқындар бөліп тастаған бұрынңы теңіз шығанақтарының орнында көлтабандар (Одесса көлтабаны) пайда болады.
Ескі арналық көл жайылған жерлерде жатқан, талай заманнан өзен арнасы болып табылады. Карстық көлдердің казан шұңұырында ізбес тас еріген су болады. Ескіден қалып қойған қалдық көлдер де бар. Бұл көлдер бұрын теңіздер (Каспий, Арал) жайылған қазан шұңқырлардың орнында. Көптеген көлдер аралас жолмен пайда болған. Мәселен, Ладога және Онега көлдері құрылықтың тектоникалық ойысуынан түзілген де, кейінрек олардың жағалықтарын Скандинавия түбегінен жылжыған мұздар қаптаған.
Батпақтар. Көлді шөп басып, ыза суы деңгейінің артуынан, астыңғы қабаты су өткізбейтін жыныстардлан құралған жерлерде жауын-шашынның қатты жаууынан, т.б. жағдайлардан батпақтар ойпат жерлердеші батпақтар және үстірттік батпақтар болып екіге бөлінеді. Ескі көл орнындағы қазан шұңқырлар мен өзен жайылмаларына ойпаттық батпақтар пайда болады. Үстірттік батпақтар су айрықтарда және көбіне бұрын құрғақ болған, көтерінкі жерлерде болады. Үстірттік батпақтарда ылғалдығы мол болатын шымтезек мүгі көп өседі де, алғаш тамырларының ауамен тыныс алуына мүмкіндік бермейді, сөйтіп, олар шіріп, құлайды.Тұтасқан мүк қабатынан топыраққа жылу де өте алмайды, ал өсімдіктер топырақтан суық суды сіңіре алмайтын болғандықтан „физиологиялық куаңшылыққа“ тап болады.

Мұздықтар.
Құрылық аумағының 11% -тін мұздықтар алып жатыр. Материк мұздықтары және тау мұздықтары болады.
Антарктида, Гренландия және Антарктиканың кейбір аралдарын материктік мұздықтар жауып жатады. Гренландиядағы мұздықтың қалындығы 2000 м-ге дейін барады.
Тау мұздықтарының көлемі әлдеқайда кіші, олар өздері бойлай түскен аңғар пішіндес болады. Мәнгі қарларының төменгі жиегін қар жиегі деп атайды. Олар сол жердегі таулар мен рельефтің климатына байланысты әр түрлі биіктерде болады.

жүктеу/скачать 0,99 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 ... 145 146 147 148 149 150 151 152 ... 203