Салқынбай А., Абақан Е. с



Pdf көрінісі
бет155/336
Дата14.12.2021
өлшемі13,56 Mb.
#126888
1   ...   151   152   153   154   155   156   157   158   ...   336
Байланысты:
Салқынбай линг. Түсіндірме сөздік

КОНТЕКСТ 
(лат.  contextus -  
байланыс,  қосылу)  -   Талдауға 
т ү с е т ін   б ір л ік п е н   қо с а   сол 
б ір л ік т ің   м а ғы н а сы н   а ш у ға  
ж е т к іл ік т і  ж әне  де  м ә т ін н ің  
жалпы  мағынасын  бұзбайты н 
мәтін  бөлігі.  Басқа сөзбен  айт- 
қанда,  К.  д е ге н ім із  -   т е к с т ің  
б ө л іг і м и н у с
 анықталатын бірлік. 
Мыс.,  «Өнер  алды  -   қызыл  тіл» 
текстінде  «Өнер»  сөзінің  К .- с і-  
«алды  қызыл  тіл»,  «апды»  сөзі 
үшін  -  «Өнер  ...  қызыл  тіл».  К. 
екіге бөлінеді:  «микроконтекст»
шш
-   бірліктің  фрагменттегі  жалпы 
мағынаны беруі үшін қажетті ең 
к іш і  қ о р ш а ға н   о р т а   ж ә н е  
макроконтекстегі бірліктің (сөз- 
дің) қызметін анықтауға мүмкін- 
д ік  беретін  орта.  Бүл  екеуінің 
қызметі  эр түрлі  болады.  Бірақ 
микроконтексті сейлем ретінде, 
ал  м а кр о ко н те ксті  ф рагм ент 
{бірнеше  сөйлем)  деп  түсінуге 
болмайды.  Мағынаны жоғалтпау 
ү ш ін   б ү л а р д ы ң   ш е ка р а с ы н  
алдын  ала  белгілеп  қою ға  да 
болмайды.  К. сонымен бірге сол 
жақтағы  жэне  оң  жақтағы  деп 
б ө л ін е д і,  о н ы ң   а л ға ш қ ы с ы  
с е б е п т і  б іл д ір с е ,  к е й ін г іс і 
салдарды  білдіруі  мүмкін.
К. -  байланыстың (коммуни- 
к а ц и я н ы ң )  н е г із г і 
ш а р ты . 
Лингвистикалы қ  және  экстра- 
лингвистикалық К.  белек қарас- 
тырылады  (әңгім е  н е гізін д е гі 
ж а ғд а й ,  ә ң гім е   о б ъ е кт іл е р і,


кон-коп
уақыт,  орын,  бірі-біріне  деген 
көзқарас  т.б.).  Мыс.,  «Терезе 
аш ы қ  па?»  д е ге н   с ұ р а қт ы , 
терезені  жабу  не  ашу  туралы 
етініш деп түсінуге болады, яғни 
сүрақты  әңгіме  барысындағы 
жағдайға байланысты ұғынамыз.
Л и н гв и с т и к а л ы қ   нем есе 
тілдік К. тілсіз К.-ге, яғни қимыл, 
мимика,  дене  қимылына  қарсы 
қойылады.  Э кспл иц итты қ  К. 
тілдік  және  тілдік  емес  құрал 
арқылы беріледі, ал имплициттық 
К.-де  мағына  бұл  екі  құралмен 
де  айқын  ашылмайды.  Мыс., 
«Кеш ке  қа р а й   күн   суытты» 
сөйлемінде  сол  жақта  түрған 
имплицитті  К.  бар,  яғни  «түскі 
м езгілде  күн  жылы  болған» 
деген  ұғым  беріп  түр.  Мұндай 
имплициттік  К.  түрі  пресуппо­
зиция  түр л е р ін ің   бірі  болып 
табылады,  оқырман  алғашқы 
тексті оқуы  не  білуі  шарт.
Қызметіне байланысты тілдік 
К .-тің   бірнеш е  түр і  болады: 
анықтаушы, өзгертуші, көмекші, 
күшейтуші,  қолдаушы  К.-тер. 
Аны қтауш ы   К.  тіл  б ір л ігін ің  
полисемиясын  жою  үшін,  сөз 
нақтылы   айты л ғанд а  пайда 
болады:  «Кеш кі  аспанда  бір 
жарық  жүлдыз  көрінеді»;  қол- 
даушы  К.  те кс те гі  мағынасы 
қайталанып  отыру  үш ін  қол- 
данылады,  мыс., ғылыми тексте; 
өзгертуші К. сөздің тіл жүйесінде
111
қалыптасқан мағынасын өзгерту 
үш ін  ж асалады ;  көм екш і  К. 
кейбір элемент нақгы айтылмаған 
жағдайда  (эллипс),  мағынаның 
д ұр ы с  б е р іл у і  үш ін   қо л д а - 
нылады;  күшейтуші  К.  сөздің 
жаңа  мағыналарға  ие  болуы 
үшін жасалады,  мыс.,  поэзияда 
«жұлдыз»  сөзі  текст  басында 
аспан денесі ретіңце қабыдцанса, 
кейін  «махаббат»,  «тағдыр» 
мағынасы  қосылады.


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   151   152   153   154   155   156   157   158   ...   336




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет