Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих

Гқр

ОМ А мен  РМ ӘТА-да сақталған мұрағат материалдарын негізге ал- 

ғанда реф орм аларды ң басты мақсаттары мыналар болған деп қорытынды 

ж асауға болады:

1)  Баскаруды қайта ұйымдастыру —  реформаға дейінгі кезеңмен салы- 

стырғанда неғұрлым тиімді әкім ш ілік аппарат қүру ж әне өзін-өзі қаржы- 

ланды руға тиісті ж ергілікті «өзін-өзі баскаруды ң ж аңа жүйесін кұру».

2)  А са маңызды  Орта  А зи ялы қ ры ноктарды   басып  алу,  оны ң аса  бай 

өсімдігі мен м инералды қ ресурстары н игеру үшін ж әне О рталы қ А зияға 

одан  әрі  ш абуыл  ж асау  үшін  Қ азақстанды   патш а  өкім етінің  базалы қ 

лагеріне айналдыру.

3)  Ә скери  бөлім ш елерді  ж ә н е  ш енеуніктердің орасан  көп  мөлшерін 

ұстауға арналған шығындарды жабу үшін салы қ жинауды көбейту.

4) К азақстан жерін мемлекеттік менш ік деп ж ариялау - қазақдаласы н 

одан әрі отарлау үшін алғы ш арттар жасау.

5)  Ә кім ш ілік  басқаруды   ж еңілдету  ж ән е  қазақ  халқына  салы қ  салу 

ж үйесін ж етілдіру мақсатымен нақты әкім ш ілік-аум ақты қ бөліністі айқ- 

ындау ж әне оны дамыту.

6) Ж алп ы и м п ери ялы қазам атты қж ән е қы лмы сты қзандарды  колдану.

7) Сот органдарының байырғы халықтың қарсылығын неғұрлым икемді 

реттейтін ж ән е ө зін ің  өткір ж үзін олардың күресіне қарсы  бағыттайтын 

ж аңа кұры лымын жасау.

Ж аңа отарш ылдық әкім ш ілік реформа бойынша  К азақстанны ң бүкіл 

аумағы үш генерал губернаторлыққа: Түркістан, О ры нборжәне Батыс Сібір 

генерал-губернаторлы қтары на  бөлінді.  Генерал-губернаторлар  барлық 

әскери ж әне азаматтык билікті түгелдей өз колдарына шоғырландырды.

Әрбір генерал-губернаторлы қ облыстарға бөлінді. М әселен, Орынбор 

генерал-губернаторлығына — Орал ж әне Торғай облЬістары, Батыс Сібірге 

-  А кмола ж ә н е Семей, Түркістанға — Ж етісу ж әне Сырдария облыстары 

кірді. Бұрынғы Бөкей хандығының аумағы  1872 жылы Астрахан губерния- 

сының құрамына кірді, ал М аңғыстау приставы  1870 жылы — К авказ әске- 

ри округінің карауына, ал біршама кейініректе Закаспий облысының құра- 

мына ен^п/

О тарш ы лды қ  әк ім ш іл ік к е  тән   белгі  оған  әскери ,  саяси,  сот  ж әне 

әкім ш ілік өкілеттіктерін беріп, ол әрекеттерді отарш ы лды қж азалау сая- 

сатын ж үргізу міндеттерімен тығыз ұштастыру болды. Бұл саясат патша- 

лы қ заң шығаруш ының Қазақстанға «өкіметтің жоғары мекемелерінде де, 

орта ж ән е төменгі ж ергілікті мекемелерінде де күш ті, өз қимылдарында 

ж ергілікті халы қ өкілдерінің  ы қпалымен ш ектелмейтін болуы үшін дер- 

бес  билік  қаж ет деген  идеясы на  бағы нды рылды»149 ж ән е  ол  К азақстан - 

шц-ы басқару органдары ны ң бүкіл қы зметіне арқау болды.

^ К а з а к с т а н д а  әкім ш ілік үшін ерекше басымдықты кызмет отаршылдық 

мақсаттарда  белгіленді.  Закавказьедегі  сияқты   өлкедегі  қы зметтің  бес 

жылы жеті жылға есептелді.  Бес ж ы лды қ мерзімді қызмет еткеннен кейін 

өлкеде кызмет етуге қалған шенеуніктерге косымша акылар мен жәрдема- 

қы лар екінш і рет төлендй

Бірақ патша үкіметі алуан түрлі өтемдерді төлемей, қазынаның берген- 

дешмен қанағаттанатын отарш ылдық әкім ш ілік құра алмады.

Ю блыс әкім ш ілігін әскери  ж ә н е әкім ш ілік билік берілген  губернатор 

басқарды^О л облыс аумағында орналасқан казак әскерлерін іңтағай ы н -

4 4 8

далған атаманы болып та саналды. «Ережеде» далалы қ облыстардың әске- 

ри губернаторлары саптағы дивизиялардың командирлеріне теңестіріледі 

деп көрсетілген.

ГЖетісу ж әне Сырдария облы старыны ң әскери  губернаторлары  ш ека- 

ралық істермен де айналысты. Оларды Әскери министрліктің ұсынуы бой- 

ы нш а,  ал  қалған   об лы стард ы ң   ә с к е р и   гу б ер н ато р л ар ы н   Іш кі  істер 

министрлігінің Әскери министрлікпен келіскен ұсынысы бойынша патша 

қы зметкетағайы ндап, қызметінен босататын болды.

Әскери губернаторлар жанынан облыстық баска рмалар құрылды. Вице- 

губернатор басқарм аны ңтөрағасы  болып саналды.

Облыстық басқарма үш бөлімшеден:  өкім  беруші, ш аруаш ы лы к ж ән е 

сот бөлімш елерінен тұрды; әрқайсы сы н аға кеңесш і б асқардьц  

Ү |р з  кезегінде  облы стар  уездерге  бөлінді.  Ж етісу  облы сш за:  С ергио- 

паһь,  К апал,  Верный,  Ы сты ккөл  ж ән е  Т оқм ақ  уездері  кірді,  сәл  кейі- 

ніректе Ж аркент уезі құрылды; Сырдарияға— Казалы, Перовск, Түркістан, 

Ш ы м кент,  Ә улиеата,  Т аш кент,  Х оджент  ж ән е  Ж ы зак;  О ралға  -   О рал, 

Гурьев,  К алмы ков, Ж ем; Торғайға — Елек,  Н и колаевск, Ы рғы з, Торғай; 

А қмолаға — А кмола, К өкш етау, Омбы, П етропавл уездері кірді.

1869 жылы А кмола облы сы ны ң құрамы нда орталы ғы  А тбасарда б о л ­

тан Ж аңасары су уезі  құрылды.  Семей облысы  — С емей,  К ө кп екті,  Зай- 

сан, Баянауыл ж әне Қарқаралы уездеріне бөлінді. Кейінірек облыста Өске- 

мен уезі кұрылды.

^Уезд бастықтарын облы старды ң әскери   губернаторлары ны ң ұсынуы 

боиынша генерал-губернаторлар тағайындады. Уезд бастыктарының қолы- 

на әкім ш ілік ж ән е полицейлік билік ш оғырландырылды.  Ол  заңдарды ң, 

отарлы қ басш ы лы қты ң каулы лары  мен өкім дерін ің  оры ндалуы н,  уездік 

басқару аппараты ның кызметін бакылап оты рды ^

Сонымен  бірге  уезд басты қтары   орталы қ м етрополиядағы дай  уездік 

исправник пен уездік полицейлік билік міндетін коса атқарды. Оның үстіне 

Түркістан өлкесінің, Орал облы сы ны ң б ар л ы қ у езд  басты қтары на, Т ор- 

гай облысының екі — Ы рғыз ж ән е Торғай уездерінің басты қтары на, сон- 

дай -ақ Семей облы сы ның К өкпекті приставы ны ң бастығына уезде орна- 

ласқан әскери бөлімдерді қарауына алу құкыгы берілді. Орал, Омбы, П ет­

ропавл, Өскемен калаларында реформаға дейін болған полициялы қ учас- 

келер мен  мекемелер сақталы п  қалды.  А км ола облы сы нда  п оли ц и ялы қ 

пристав кызметі белгіленді.

fl867—68 жылдардағы реформ а бойы нш а ж ергілікті б асқаруға ерекш е 

көңіл бөлінді. Әрбір уезд болыстарға, ал болыстар бірнеш е ш аруаш ы лы к 

ауылдарын біріктірген ж әне  100—200 шаңырақтан тұратын әкімш ілік ауыл- 

дарга бөлінді.  Болы стар  1000  ш аңы рактан  2000 ш аң ы ракка дейін,  кейде 

3000 шаңыраққа дейін қамтыды/

Ш аңы рақтарды ң белгілі бір болы сты ң бір ауы лы нан екінш і  ауы лы на 

ауысуы, сол сияқты  олардың соларды ң катары нда есептелуі ауыл ш аңы - 

рақ иелерінің келісім ім ен рұксат етілді.  Б ір ақ тиісті ауыл старш ы ндары  

мен болыс басқаруш ы лары ны ң ризалыгы керек болды.

Болыс ж әне ауыл әкімш ілігін құру тәртібі бүкіл реформада көзделген 

Қ азақстан аймағын отарлау максатына да қы змет етті. Отарлау саясаты н 

адал ж үргізетін адам ғана болыс басқаруш ы сы  ж ән е ауыл старш ы ны  бо­

лып «сайлана» алатын еді. Болыс баскаруш ыларының, ауыл старшындары

30-36

449

мен олардың кандидаттарын сайлау болыс съездері мен ауыл жиындарын- 

да әрб ір үш жыл сайын өткізіліп отырды. Сайлау кезінде ру топтары ны н 

күресі  үнемі  болы п, әр т ү р л і ж олсы зды қтарға жол берілді.

Ж ай  көп ш ілік дауыс  алған  адам  қы зм етке  сайланған,  ал  дауыс  саны 

бойы нш а одан кейінгі адам оған кандидат болып есептелді.  Болыс басқа- 

руш ы лары   мен  оларды ң  кандидаттары н  облы сты қ әскери   губернаторы 

бекіткенн ен  кейін ғана кы зметке сайланған болып есептелді.  Ауыл стар- 

ш ы ндары   мен  оларды ң кандидаттары н  уезд бастығы  сайлау нәтиж елері 

бойы нш а бекітті.

^-Болы с  басқаруш ы сы  ж арлы қ ж ән е  полиция  билігін  өз  қолы на  алып 

отырды.  Ол «тыныш тық пен тәртіптің» сақталуы н, алымдардың ж иналу- 

ын ж әне т.б. қадағалап отырды. Билер сотының шешімдерін жүзеге асыру 

соны ң міндетіне кірді. Болыс баскарушысына тәртіп бұзушыларды үш күн 

мерзім ге камауға алу ж ә н е акш алай айып төлету құқығы  берілдкіӨ зінің 

әкім ш ілік ауылы шегінде старш ындардың да болыс баскарушылііры пай- 

даланғандай қүқыктары  болды. Сырдария облысының кыстакгарында по- 

лициялы қ ж әне жарлықшы билікті ақсақалдар жүзеге асырдыЮ рбір үлкен 

қыстақты аксакал басқарды. Әскери губернаторлықтың рұксатымен акса­

кал шағын екі кы стакты  баскараты н болды.

А ксақалдар сайлауш ылар жиындарында үш жылға сайланды ж әне оны 

облы стың әскери губернаторы бекітті.  А ксақалдар сайлауы болыс басқа- 

ысын сайлау сияқты  ж олы мен ж үргізілді|

‘есей  и м п ер ато р ы н ы ң   1867—68  ж ы лдардағы   реф орм ал ард ы   бекіту 

ту р ал ы   ти істі  ж а р л ы қ т а р ы н д а   о л ар д ы ң   у ак ы тш а,  үш  жыл  м ерзім ге 

қабы лданаты н ы  арн ай ы  атап  o T i j f ^ Y ш ж ы лды к сы н ак мерзімі  өткен - 

нен  к е й ін   б а с к а р у  туралы   ж а ң а   ереж е  ә з ір л е н іп ,  қа р ау ға  ұсы н ы луға 

тиіс  болды . 

•?

Г«Түркістан  ген ерал-губернаторлы ғы н  баскару  туралы   1867  жылғы 

уакытш а ереженің» қолданы лу мерзімі  1871  жылы бітті.1871  жылдың ба- 

сы на карай Түркістан өлкесінің  генерал-губернаторы   К ауфман баскару 

туралы  ж аң а  ереж ен ің  ж ергілікті  отарш ы лды қ әкім ш ілік өзірлеген  ж о- 

басын ұсынды.  Ол  Ресей империясы ның біркатар министрліктері мен ве- 

дом стволары нда қаралы п,  едәуір елеулі ескертпелер ж асалғаннан кейін 

ескертпелерді ж ою  ж ән е пысықтау үшін кері кайтарылды.

Таш кентте арнайы кұрылған комиссия екі жыл жұмыс істегеннен кейін 

бірінш і талкы лау бары сы нда айтылган  ескертпелерге сәйкес пысыктал- 

ған әкім ш ілік басқару жобасы  1873 жылдың басында заң жүзінде бекітуге 

енгізу үшін Әскери министрлікке берілді.  1873 жылдың аяғына карай әске- 

ри министрлік ж аны нан кұры лып, барлы қ министрліктер мен Түркістан 

өлкесі әкім ш ілігінің өкілдері  катыскан ерекш е комиссия ұсынылған жо- 

баны карап, канағаттанарлы ксы з деп тапты.

О ңтүстік-ш ы ғы с Қ азакстанды  баскару ж обалары н әзірлеу мен ресми 

талкы лау орыс басп асөзінің  беттерінде ұ лтты кш ет аймактарындағы Ре­

сей империялық отарш ылдык саясатының негізгі багыттары жөнінде кызу 

айтыс туғызды. 60-жылдардың аяғы — 70-жылдардың басында Ресей импе- 

риясы ны ң өн ер кәсіп  ж ән е сауда топтары нда  еркін  сауда  идеясы  айкын 

көрініс тапты.

Б іркатар сә тсіз ж асалған   өрекеттен   кейін  Ә скери м и н истрлік, акы - 

рында 1881  жылы ж аң а ж о б ан ы   1867 жылғы колданылып жүрген Уакыт-

450

um 

е р е ж ен ің   о р н ы н а  ресм и  түрде  ұ сы н уға  Р есей   и м п е р а т о р ы н ы ң  

к елісім ін е  қол  ж еткізд і.  Т алап   етілген   ж об ан ы   1881  ж ы л ды н  аяғы н д а 

генерал  Г .А .К олп аковски й  табы с  етті.  Бүл  ж оба  (1881  ж .)  әй гілі  қаны - 

пезер  генерал  М .Д .С к о б ел ев   тө р а ға л ы қ   ететін   к о м и с си яд а  та л к ы л а - 

нуға  ти іс  болды .  1881  ж ы лғы   ж об ан ы   ж а сау   к е зін д е  ө л к ен і  б аск ар у  

ж өн індегі  ш ы ғы ндарды ң   м ү м к ін д ігін ш е  азай ты л уы   ж о б а н ы ң   н егізгі 

өзек ті  ж елісі  болды.

1882 жылдың ақпанында әзірленген ж обаны ң алдағы талкы лануы   мен 

бекітілуіне байланысты С кобелев П етербургке келді.  А лайда ком исси я- 

ның жұмыс істеуіне тура келмеді, өйткені жаңадан Дала генерал-губерна- 

торлы ғы ның  күрылуы  туралы  болған  әм ірге  байланы сты   С кобелевты ң  

комиссиясы   «Түркістан  генерал-  губернаторы нан ж ән е алдағы кұры ла- 

тын Дала генерал- губернаторынан ж аңа пікірлер алы нғанға дейін» ж ау- 

ып тасталды.

Ж аңа жоба әзірлеумен іс жүзінде бір мезгілде Түркістан өлкесін сена­

тор Гирстің ревизорлы к тексеруі  басталдь^.

XIX ғасырдың 80-жылдарына карай  Ресейде крепостник-пом ещ иктер 

мен  бурж уази ялы к  топтар  арасы нда  К азақстан ды   отар  ретінде  игеру 

өдістері жайындағы кайш ылы ктар неғұрлым айкын көріне бастады,  атап 

айтканда: біріншілері жерді басып алу туралы ғана ойласа, өнеркәсіп ж әне 

сауда капиталы ның өкілдері  К азақстанды  бірж ола аграрлы қ-ш и кізат ба- 

засына,  сауда  ж әне  өсім корлы к операциялары   бойы нш а  капиталды   аса 

тиімді  орналасты ру  орны на  айналды руға,  мүдделі  болды.  М үдделердің 

мұндай  қайшылығы 70-жылдардың өзін де-ақ Түркістанды  басқару тура­

лы  ереж елердің  ж обалары н  сәтсіздікке  ұш ы раткан  болатын.  Б ір ак   бұл 

қайш ылықтар 80-жылдарға карай, сірә, бәсендем ей, қайта еселене түсті. 

Сөйтіп,  1881  жылғы жобада ж ән е сенатор Г и р стің Т ү р к істан ға реви зия- 

сынан  кейін  1883  жылы  Гирстің  жобасы   ж асалы п,  ол  ж оба  1884  ж ылы 

Игнатьевтің комиссиясына карауға берілді. Игнатьев төрағалы к еткен к о ­

миссия да Түркістан өлкесін баскаруды қайта ұйымдастырудың сол кезде 

барлы қ ж обалары н  пысыктау ж ән е  калы птасты ру үшін  құры лған  бола­

тын. И гнатьев басш ы лы қ еткен ком иссия өзін ің  «жеке» ж обасы н ж асап, 

оны заң тәртібімен бекітуге дейін өзірлей бастады. Талқы лау барысында 

ж обадағы   қай ш ы л ы ктар д ы   ж ою   ж ө н ін д е  ед әу ір   ты н ы м сы з  ж ұм ы с 

жүргізілді. Гире пен  И гнатьев ж обалары ндағы  алш ақты ктарды ң әлбетте 

сап алы к  ай ы рм аш ы лы қтары   болм ады ,  ол ар д ы ң   ай ы р м аш ы л ы қтар ы  

н е гізін е н   ал ған д а  о тар ш ы л д ы к   с а я с а т т ы ң   ти ім д іл іг ін   к ү ш е й т у д ің  

«өдістемесі» ж әнетәсілдері бойынша ғана болатын. Игнатьевтің ком исси­

ясы  өзін ің  Түркістан  өлкесін  баскару туралы   Е реж ен ің   ж обасы н  карау 

жөніндегі  әрекетін  1884  жылғы  31  мамырда  бітірді.  Сол  кезден  бастап 

Әділет  министрлігі  мен  М ем лекеттік  кеңестен  бастап,  ж оғары   мекем е- 

лерде екі жыл әуре-сарсаңға түскеннен кейін ж оба, ақы ры нда,  1886 ж ы - 

лғы  12 маусымда заң тәртіб ім ен  бекітілді.

Қ арж ы ,  бакы лау,  оқу ж ән е пош та-телеграф   ведомстволары н  коспа- 

ғанда, Түркістан өлкесін баскару Әскери м и нистрліктің карауы нда б ол­

ды, дегенмен генерал-губернатор арқылы жүзеге асырылды. Ө лкенің бас- 

ты басқару қызметін император тағайындайтын генерал-губернатор жүзеге 

асырды. Генерал-губернатор жанында кеңес, ерекш е тапсырмалар жөнін- 

дегі  ш енеуніктер ж әне кеңсе болды.

451

1J.867 

ж ы л ғ ы

 

У акы тш а  ереж ен і  1886  жы лғы   Ереж ем ен  салы сты ру 

сам одерж аваниенің өлкені О рталы қ Ресеймен бірте-бірте біріктіруге ба- 

ғытталған саясаты ны ң басты принциптері сақталып қалғанын дәлелдейді.

О ты ры қш ы   ж ә н е  көш п елі  халы қты ң   ж ергілікті  ө зін -ө зі  басқару 

жүйесіне елеулі өзгерістер жасалған жок. Болыс баскарушылары мен ауыл 

старш ындарын сайлау негізі ж өне олардың  1867 жылғы Уақытша ережеге 

тән  кұзы реті өз күш ін сақтап қалдьу

1886 жылғы Ережені  1867 жылғы Уақытша ережемен салыстыру басқа- 

рудың көп орталы қтанды ры лғаны н, Түркістан өлкесін басқару Орталық 

Ресейді басқару ж үйесіне біртіндеп жақындатылғанын дәлелдейді.

XX 

ғасырдың басында Түркістан өлкесін басқару ең алдымен  1886 жы- 

лғы  12 маусымдағы  Ережемен, сондай-ақ оған кейіннен енгізілген толық- 

ты рулармен ж әне өзгерістермен анықталды. Сонымен бірге Ж етісу облы- 

сын басқару  1891  жылғы 25 наурыздағы Д алалы қ облыстарды баскару ту- 

ралы ереж еге негізделді.

1871 жылғы 30 сәуірде Ресей империясы  М инистрлер комитетінің оты- 

рысы болып, ол  1868 жылғы У ақытша ереженің қолданылуын  1872 жылғы 

1  қаңтарға дейін ұзартты.

1871—76 ж ы лдар  кезең ін де Іш кі  істер м инистрлігіне О ры нбор өлкесі 

мен Батыс Сібір әкімш ілігі әзірлеген алдағы реформа жөніндегі заң мате- 

риалдары табыс етілді.

О ры нбор өлкесі  мен  Баты с Сібір отарш ылдық әкімш ілігі  1868 жылғы 

У ақ ы тш а  е р е ж е н ің   қ о л д а н ы л у   м ер зім і  б ітк е н ге   дей ін   д ай ы н д аған  

әкім ш ілік реформалардың жобалары  мейлінше оларды әр түрлі министр- 

ліктер мен ведомстволарда, үкіметтік комиссияларда талкылаудан өрі бар- 

мады.  Басты  себептердің бірі  — мемлекеттік  қазы нада ж аңа жобаларды  

ж үзеге асы ру үшін каж етті карж ы -қараж аттары н й ң  болмауы еді.  С оны ­

мен бірге, Іш кі  істер м и нистрлігінің ком иссиясы  Орал, Торғай,  Ақмола 

ж ә н е  С емей  облы стары н  біртұтас  генерал-губернаторлы ққа  біріктіру 

ж обасы н әзірледі.  1881  жылы О рынбор генерал-губернаторлығы тараты- 

латы н болып шешілді. С оны ң салдары нан Орал ж ән е Торғай облыстары 

тікелей Іш кі істер министрлігіне бағындырылып, облыстардағы отаршыл- 

д ы қ   ә к ім ш іл іг ін ің   қ ы зм е тін   б ақы л ау   « к а зақ та р   істерін»  ж ү р гізген  

земство бөліміне тапсырылды.

1887 ж ы лды ң қаңтары нда ж аң а ж обаны   бірж ола дайындау үшін Іш кі 

істер министрі П леве төрағалы қ еткен арнаулы комиссия құрылды.

Ә кім ш ілік  басқару  реф орм алары ны ң   нақты   үсы ны стары н  әзірлеу 

ж өніндегі төрт жы л ж ұм ы стан ж ә н е оларды арнаулы ком иссияны ң сан- 

сы з  көп  оты ры стары нда  талқы лаудан  кейін,  ақырында,  ол  өзін ің   ж еке 

ж обасы н әзірледі,  онда ж ергілікті отарш ы лды қ әкім ш ілікте, ж екелеген 

министрліктер мен ведомстволарда жасаған барлық ескертпелер іс жүзінде 

ескерілді.

1890 жылғы 2 мамырда Іш кі істер министрі «мүдделі ведомстволардың» 

қорытындыларымен коса бұл жобаны  Ресей империясының М емлекеттік 

К еңесінің карауы на ұсынды.

Д ала генерал-губернаторлы ғы н әкім ш ілік басқаруды кайта ұйымдас- 

тыру жобасын М емлекеттік К еңес бір жы лға ж уы қ  қарап,  1891  жылғы 25 

наурызда ғана император М емлекеттік кеңестің Ақмола, Семей, Орал және 

Торғай облыстарындағы осы облыстарды басқару аппаратынан дала гене­

452

рал-  губернаторлығы ның кеңсесін кұру туралы  ұсынысты  мақүлдап  кол 

койды.

1891  жылғы егіннің ш ыкпай  қалуы  туғы зған  қарж ы лы к 

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: