Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих

Дала өлкесінің генерал-губернаторы ж әне облыстардың әскери губер- 

наторлары  жыл сайы нғы   «жоғары м әртебеліге есептерінде»  1891  жылғы 

ә к ім ш іл ік -с о т   р еф орм асы н   кайта  қарауд ы ,  уездік  б аскарм алар  мен 

уездердегі мекемелердің штаттарын ұлғайтуды, учаскелік приставтардың 

ерекш е қызметтерін белгілеуді, кеңсе ж ән е кызмет бабымен жүріп-тұруға 

қаж етті  қарж ы  көлемін ұлғайту м әселелерін көтере бастады.

1899 жылы Д ала өл кесін ің  генерал-губернаторы  Таубе Ішкі  істер ми- 

нистрлігі алдында  1891 жылғы Ережені қайта карау туралы ресми тәртіппен 

м әселе көтерді.  Бұл  Ереж ені  қайта қарау ж өніндегі жұмысты  іс жүзінде 

б а р л ы қ о б л ы с ты қ ә к ім ш іл ік те р  жүргізді.  Олар  1899 жылы ж еке жоба да 

әзірледі, онда уездерді байырғы халыкты баскару жөнінде кең өкілеттіктер 

берілген учаскелік бастықтар, сондай-ак учаскелік приставтар басқаруға 

тиіс  болған учаскелерге бөлу көзд елд і.151

Осыған  сәйкес  Ішкі  істер м инистрлігінің земство бөлімінде далалы қ 

облы старды   баскару туралы  ж аңа  ереж ен ің  жобасын  әзірлеу  жөніндегі 

жұмыс басталды.  Земство бөлімінде К азақстан бойынша коғамдық-саяси, 

әлеум еттік-экон ом и калы қ ж өне сот-кұқы кты к мазмұндағы материалдар 

көп мөлшерде жинактады.

Іш кі  істер  м и н и с тр л ігін ің   зем ство  бөлім і  б асқ ар у   туралы   ж аң а 

ереж ен ің  ж обасы н  жыл  бойы  жасады .  Ол  баспахана  әдісімен  басылып, 

Ресей  и м п ери ясы н ы ң   б ірқатар  м инистрліктері  мен  ведомстволары на 

жіберілді.

Ішкі  істер министрлігінің земство бөлімі  әзірлеген жоба Қазақстанды  

басқаруды қайта ұйымдастырудың XX ғасырдың басында жасалған соңғы 

ж обалары н ы ң  бірі  болды.  Бұл ж оба заң тәртібімен бекітілген жоқ.

Дала генерал-губернаторынын,  1897 жылғы есебінде ж әне Таубенің Ішкі 

істер министрлігінің атына  1898 жылғы 31  желтоқсандағы №75401  хатын- 

д а 152  «әкім ш ілік  б иліктің  тұтастығы  принципін  қатаң  сақтау  негізінде» 

шаруаларды, қоныс аударушыларды жөне қазақтарды басқаруды түбірінен 

қайта үйымдастыру туралы мөселе қойылды.

1901 жылдың наурызында Сібір теміржолы комитетінің Ресей импера­

торы  каты сқан  оты рысы  болы п, онда ш аруалар басты қтары  институтын 

енгізу туралы  м әселе қаралды .  1902 жы лдан  бастап  К азақстан н ы ң  дала- 

лы қ облы стары нда  ш аруалар  басты қтары   институтын  енгізуге  ұйғарым 

жасалды.

Ш аруалар басты қтары ны ң негізгі  баскару міндеттері деревнялар мен 

ауылдарда  тәртіпті  сақтау  болып  табылды,  олар  ш аруалардың  өзін-өзі 

баскару органдарына үнемі бақылау жасап, шаруалардың лауазымды адам- 

дарды сайлауына белсене араласып отырды, селолы қ ж әне болыстық жи- 

ындарға өз дегендерін орындатты. Ш аруалар бастықтары болыстық ж әне 

ауы лды қ  лауазы м ды   адамдарды  қы зм етке  бекіту  ж өніндегі  өздерінің 

құкығын кеңінен пайдаланып, «сенімсіз шаруалардың» кандидатураларын 

қабылдамай тастайтын еді.

XIX ғасы рды ң  60—90-ж ы лдары нда Қ азақ стан н ы ң  әр түрлі  айм ақта- 

рында әк ім ш іл ік -о тар ш ы л д ы қ басқаруды  ж аңғы рту әрекеттері  бастал­

ды.  Ш ы ғы стануш ы лар мен сарапш ы ларды ң қатысуымен жоғары  үкімет 

топтары   ж ә н е  ж ер гіл ікті  отар ш ы л д ы қ -әк ім ш іл ік ,  арнаулы  ком итеттер 

мен  к ом и сси ялар  әзір л ей тін   б асқ ару ж өніндегі  заң  ж обалары ,  оларды 

бекіту ж өне іске асы ру XIX ғасы рды ң 60-90-ж ы лд ары н да патш а өкім е-

4 5 4

тін ің о тар л ы к  ш етайм ақтардағы  әкім ш ілік саясаты н ы ң  қүрамдас болігі 

болды.  Бұл  саясатка  патш а ө кім етін ің   К азақ стан д ағы   ж алпы   саяси   ба- 

ғыты  негіз  етіп  алы нды ,  он ы ң   мәні  реф орм аға д ейінгі  ескі  төртіптсрді 

сақтап  калу,  ал  ж екелеген   ж ағдайларда  оларға  кайты п   оралу  болатым. 

К азақстанды  отарлы қтұрғы да б аск аруд ы ң тең сізд ікке, құқы қсы зды кка 

негізделген  прин ц ип ін   сам одерж авие  1917  ж ы лы   өзі  құлағанға  дейін 

жүргізіп келді. XIX ғасырдың аяғында Қ азакстанда орын алған эконом и- 

калы қ  ж ән е  әл еум еттік-саяси   өзгерістерге  ко са  б асқару  ж үй есін е  де 

тиісті өзгерістер  енгізілді.  Бұл  өзгерістер өл кеге отарш ы л д ы к сипатты  

Калыптастырды.  Ә к ім ш ілік  реф орм ал ард ы н   ж об алары   ж ә н е  оларды  

жүргізу отарш ы лды к басқару ж үйесін  ж етілдіруге, м әж б үрлеу ап п ара- 

ты н  ж а ң а  тари хи   ж а ғд а й л а р ға   б ей ім д е у ге  б ағы ттал д ы .  Ә к ім ш іл ік  

мекемелері  үкім еттің  саяси   мүдделері  талап  еткен   ж ә н е   п ом ещ и к тік 

мемлекеттің экон ом икалы к мүдделеріне сай келетін алы м -салы ктарды ң 

түрақты  түсіп  отыруы  мен м ін деткерліктердің  дер кезін д е оры ндалуы н 

қатаң кадағалауға тиісті болды.

Қазақстандағы   XIX  гасырдың  екінші  ж артысындағы  сот ж үйесі.  XIX 

ғасырдың екінші жартысындағы отарлы к К азакстан н ы ң  сот жүйесін алғ- 

аш рет, мейлінше ірі қайта ұйымдастыру  1867—68 жылдардағы ж алпы им - 

периялы к сот органдары мен билер соттарыны ң ж аңа кұры лымын енгізу 

болды.

Отаршылдык әкім ш іліктің аса маңызды элементі  1867—68 жылдардағы 

реформалар бойынш а кұрылған сот ұйымдары еді.  Қ азакстан  аумағында 

соттар өздерінің жоғары деңгейлері бойынш а әкім ш іліктен кол үзе алма- 

ды. Ж оғары  сот деңгейлері болып табылатын сот бөлімш елері облы сты к 

баскарм аны ң  күры лы м ды к  бөлігі  болды.  Ресейде  сот  ісін  ж үргізуд ің  

прогресшіл принциптері енгізілуіне карамастан,  1864 жылғы реформа бой­

ынша облыстық баскармаларды ң сот бөлім ш елерінің қызметі реформата 

дейінгі сот ісін жүргізу нормаларына негізделді.  Кылмыс толы қ аны ктал- 

маса да,  катаң  ж азалау  ш аралары н  колдану  сот  бөлім ш елері  іс  ж үргізу 

қызметінің негізі болды.  1867—68 жылдардағы реформалар бойынша Әділет 

министрлігі тағайындаған уездік судьялар төменгі инстанция болды. Әдетте 

олар арнаулы заң білімі ж оқ, ж асы ны ң ұлғаю ына карай кы зметтен боса- 

ған әскери адамдар қатарынан тағайындалды. Қ азақстанда жұмыс істеген 

бүкіл судьялар корпусы на білім деңгейінің төмендігі тән  болды.

Уездік судьялар кылмыстык істерді өз бастамасы бойынша козғай ала- 

тын еді ж әне оларға кылмыстарды тексеру мен аш у міндеті ж үктелді;  әрі 

тергеуші болып табылатын уездік судья істерді тергеу міндетін ғана емес, 

сонымен катар мәні бойынша шешу міндеттерін де өз қолы на ш оғы рлан- 

дырды.  Қ азакстандағы   уездік судьялар кы зм етін ің  н егізіне алы нған сот 

ісін  ж үргізудің  бұл  нысаны  іс  ж үзінде  сот  тараптары н  білмеді.  Б арл ы к 

құкы қтары нан айырылған айыпты — тергеу обьектісі, ал ж әбірлен уш і  — 

тек кана ары зкой  саналды.  У ездік судьялар  қы зм етінде  кең сел ік  кұпия 

қатаң сакталды, оны барлы к судьяларды ң іс ж үзінде к а за к  тілін  білмеуі 

қиындата түсті, мұның өзі ки ян ат ж асауш ы лы кка негіз туғызды.

Отаршылдык баскарудың күнделікті практикасы   1867—68 жылдардағы 

реф орм алар бойы нш а енгізілген сот ж үй есін ің  ти ім сіз екен ін   көрсетті. 

XIX ғасырды ң 70-ж ы лдары ны ң басы нда әк ім ш ілік басқару реф орм ала- 

рының ж аңа ж обалары н әзірлеуге байланысты  ж ергілікті отарш ы лды к-

4 5 5

ә к ім ш іл ік   сот  ж үй есін   реф орм алау туралы   м әселені  барған  сайы н  та- 

б ан ды лы кпен   көтере  бастады .  С от  ж үйесін  реф орм алауды ң  алғаш қы 

н ұсқалары н ы ң  бірі  1872—73 ж ы лдарда Т үркістан  өл кесін ің  ген ерал-гу­

б ернаторы   К .П .К ау ф м а н н ы ң  басш ы лы ғы м ен әзірлен ген   әкім ш іл ік  ре- 

ф орм аны ң  жобасында жасалды. Ж обада  1864 жылғы сот реформасы ның 

көп теген   элем енттерін:  бітістіруш і  судьялар  институты н,  бітістіруш і 

судьялар съезін ж ән е сот палатасы н енгізу көзделді; тергеу сот кызметі- 

нен бөлінді.

Орынбор ж әне Батыс Сібір генерал-губернаторлықтарыныңәкімшілігі 

әзірлеген ж обаларда сот ісін жүргізуде реформаға дейінгі нысандарынан 

бас тарту қарастырылды.

Іс ж үзінде  бұл  ж обаларды ң бәрінде де сот органдары н  әкім ш іліктен 

бөлу туралы ой арқау болды.  Бірақ сот жүйесін дамытудағы бұл оң бағыт 

Ресей  им пери ясы н ы ң  дайы ндалған жобаларды  заң ар қ ы л ы   ресімдеу по- 

зици ясы н а тәуелді  болған орталы қ ведомстволарынан тиісті  қолдау тап- 

пады.

Бұл  бағытта Ә скери  м инистрлік  ерекш е кертартпа  көзқарас үстады, 

ол  Орта  А зия  мен  К дзақстанн ы ң   байырғы  халқы  жалпы  мемлекеттік 

міндеттерді шешуге дейін жетілген ж оқ,  олар жария, ауызша ж әне демок- 

рати ялы қ  сот  ісін  ж үргізуді  түсінбейді,  өйткені  ол  барлы к  сот  істерін 

ж еке дара ш еш кен хандардың деспотты қ билігіне калыптасып калған-ды 

деп санады.  Бұл орайда К азақстан Ресейге косылғанға дейін-ақ казак ко- 

ғамында туындаған кұкыктык жанжалды жағдайларды ауызша, жария және 

толы к дем ократи ялы к ж олмен  шешіп  келген  билер  соты ның  сан  ғасыр 

бойы жұмыс  істеген тәж ірибесі мүлде еленбеді.

80-90-ж ы лдардағы  реф орм алар бойынш а Түркістан ж ән е Дала  гене- 

рал-губернаторлыктарында сот істерін жүргізу тәртібі негізінен өзгеріссіз 

қалды.  Ә сіресе,  реф орм аға  дейінгі  бұрынғы  тәртіптер  негізінде  жұмыс 

істеген облы сты қ соттарда ол ерекш е кертартпалы қтүрде көрінді.

1896 жылы Әділет министрлігі Түркістан ж әне Дала өлкелері генерал- 

губернаторлары на аймакта  Ресейдегі  1864 жылғы реформа бойынша сот 

жүйесін колдану мүмкіндігі туралы хат жазды.  Ж ергілікті облы сты ксот- 

тарды ң  төрағалары   мен  облы сты к  п рокурорларға  да  осы ндай  хаттар 

жіберілді.  Әділет м инистрлігіне ж ауап хаттарында генерал-губернатор- 

л а р   ж ә н е   ж е р г іл ік т і  с о т   в е д о м с т в о с ы н ы ң   ш е н е у н ік т е р і  Ә д іл е т 

м и н и стр л ігін ің   ұсы н ы сы н а  о ң   кө зқ ар ас  білдірді.  1897  ж ылы  Ә ділет 

министрлігі Дала ж әне Түркістан генерал-губернаторлыктарындағы сот- 

кұкы қты қ реф орм аны ң ж обасы н дайындау жөніндегі жұмысты аяктады, 

оған министрлік тарапы нан көлемді түсіндірме ж азба дайындалды.  Онда 

сот жүйесі құрылымының, оның жекелеген буындары өкілеттігі көлемінің 

негізгі элементтеріне, азаматты к ж әне кы лмы сты қ үрдістегі өзгерістерге 

егж ей-тегж ейлі түсініктем е берілді.

Қ а за қ с т а н   айм ағы н дағы   әзір л е н іп   ж аткан   с о т-к ү к ы қ ты к   реф орм а 

бойы нш а  ең ірі  ж а ң а л ы қ  сот п алаталары н ы ң  ж ә н е округтік соттарды ң 

ен гізілу і  болды .  О к р у гтік   сот б ітістіруш і  суд ьял ар  ш еш кен   істер ж ө- 

ніндегі  ап п ел л яц и я л ы к  саты болды.  С от палаталары  о к р у гтік  соттарға 

қаты насы  ж өн ін ен   ап п ел л яц и я л ы қ ж ә н е кадағалауш ы  деңгей  міндетін 

атқарды .  Б ір ін ш і  и н стан ц и яд ағы   сот  ретін де  олар  ең  күрделі  істерді 

шешті.

456

П рокурорлы қ баскару  қатаң  орталы қтанды ры лу  ж өне төм енгі 

про-

 

курорды ң  ж оғары   тұрған  п рокурорға  бағы нуы   негіздерінде  күры лды . 

Занда прокурордың міндеті мына тұрғыда белгіленді:  1) заңны ң бірыигий 

жөне дәл қолданылуын кадағалау; 2) қандай да болсын занды төртіп бүзу- 

шылықты ашу мен заң алдында карау ж әне оны калпына келтіру жөніндегі 

өкімдерді талап  ету;  3) азам атты қ ж ә н е кы лм ы сты қ сот ісін ж үргізу  жа- 

рғы ларында көрсетілген  ж ағдайларда сотқа алдын  ала қам ауға ұсы иы с 

жасау.

1898 жылғы сот реформасында адвокатура кызметінің құкықтық негізін 

реттеу  көзделді.  1898 жылғы  2  маусымдағы  «У ақытш а  ереж елердің»  24- 

бабында адвокадты қ қызметті ж үргізуге куәліктерді округтік соттарды ц 

беруі  көзделген.  Н ак  осы  куәліктер  бітістіруш і  соттарға да  адвокатты к 

қызметпен айналысу құкығын беретін.

1909 жылы «Акмола, Семей ж әне Орал облыстарында ант берген  засе- 

дательдер сотын  құруды енгізу туралы» заң ш ығарылды.  1909 жылғы  заң 

бойы нш а  А км ола,  Семей  ж өне  Орал  облы стары нда  ант  берген  засе- 

дательдердің тізімі жалпы  негізде ж ән е әрб ір уезд бойы нш а арнайы   ж а- 

салды.

XX 

ғасырдың басында Қ азакстанда ант берген заседательдер соты нын 

енгізілуі  отарлы қ  Қ азақстандағы   со т-құ қы қты қ  ж үйенің  дамуы ндағы  

елеулі кезең  болды.

Патша  үкіметі  ж алпы им периялы қ  соттарды  енгізум ен,  оларды ң  қү- 

зыретін кеңейтумен катар сот органы  ретінде билер сотын сактап калуга 

ұмтылды. Сонымен бірге, патша үкіметі билер сотын сактай отырып, оның 

кызмет ш еңберін ш ектеуге ж өне тарылтуға тырысты.

XIX ғасырды ң 60-ж ы лдары ны ң орта ш енінде  патш а өкіметі  біркатар 

ж аңалы ктар енгізіп, билер соты ны ң карауындағы іс ж үргізудің маңызды 

тұстарын пайдалануды көздеді.

1867—68 жылдардағы реф орм алар бойы нш а билер соты ны ң 3 деңгейі 

кұрылды:  бірінші деңгей — билердің ж еке соты,  екінш ісі  — билердің бо- 

лы сты к съезі ж ән е үш інш ісі — билердің төтенш е съезі.

Бірінш і деңгей — билердің ж еке соты  1867 жылғы  У ақы тш а ереж енің 

192-параграфы  негізінде «100 сомнан (бес ж ы лкы дан, елу қойдан) аспай- 

тын түпкілікті істерді» шешуге тиіс болды.

Билердің болы стык съезі екінш і деңгей саналды, ол  болыстың барлы к 

ауы лдарыны ң «сайланған» би-судьялары нан тұрды.  Билердің болы сты к 

съезін каж ет болуына қарай азды -көпті мерзімді түрде уезд бастығы  ша- 

қырды.  О сы лайш а  кұры латы н  билердің  б олы сты к  съ езі  1867  жы лғы  

У ақытш а  ереж енің  193-параграфы  негізінде  кұны   100  сом нан  асатын 

істерді, яғни билердің ж еке соттары ны ң кұзы реті  ш еңберіне сыймайтын 

істерді карады.  Сонымен бірге,  1867 жылғы У ақы тш а ереж енің  197-пара­

графы бойынша бұл сот құзы ретінің шеңбері нақтыланды.  М әселен, осы 

параграф бойынша болы стык съездердің кез келген сомадағы істерді  ш е­

шуге құқығы болды, бірак олардың шешімдері  1000 сомға дейінгі сомадағы 

істер бойынша түпкілікті шешім болды. Билер сотының үшінші ж әне соңғы 

деңгейі  би-судьяларды ң төтенш е съезі  еді.  Егер талапкерлер  белгілі  бір 

сотталаптары  бойынш а бірнеш е уездің әр түрлі болы старынан өтсе,  сол 

істер билердің төтенш е соты ның қарауы на жатты.  Бұл төтенш е съездер 

уезд бастығының бастамасы бойынша ш акырылып,  одан әрі бүл  жөнінде

4 5 7

әскер и   губернаторға  хабарлануға  тиіс  болатын,  ол  съездің  өткізілуіне 

рұксат беретін.

1867—68  ж ы лдардағы   ереж ем ен  би-судьяларды ң  сайланыгі  қойылу 

принципі белгіленді, билер 3 жыл мерзімге, болыс бастықтарының сайла- 

уымен бір мерзімде сайланды ж әне бұл агаққа облыстың әскери губерна­

торы бекітті.  1867—68 жылдардағы Уақытша ереженің 185-параграфы негі- 

зінде  «Х алы қты ң  құрметі  мен  сеніміне  ие  болған,  сот бойы нш а айыпты 

болып, ж ауапқа тартылмаған, туғанына кемінде 25 жыл толған кез келген 

адам би болып сайлана алды».

1867—68 жылдардағы Уақытша ережеге сәйкес,  болыста 4-тен 8-ге дейін 

болуға  тиісті  ауы лды ң  ж еке дара  би-судьялары   билер  соты ны ң  бірінші 

деңгейі бола отырып, мына тұрғыдағы келіп түскен істерді шешті:  1) ауыл- 

ды ң би-судьясы  істерді  казақты ң  дағдылы кұкығы негізінде қарауға тиіс 

болды;  2)  ол  істерді  тек  ауыл  старш ы ны ны ң  арызы  бойы нш а  немесе 

ж әбірлен уш і адамдарды ң шағымдары  бойынш а ғана қарап,  шешуге тиіс 

болды ж ән е оны ң казақтарды  өз қалауы бойынша сотқа тартуына тыйым 

салынды.

Ж еке би-судья:

а) талап ары з сомасы   100 сомнан  аспайтын ақш а, мүлік, жер ж ән е ба­

ска дауларды;

ө) ауыл старш ы ны ны ңталаптары н орындамаған немесе «тыныштықты 

бұзуға ж ә н е  м азасы зды қ туғызуға»  кін әлі  болған  ауыл  тұрғы ндары ның 

істерін  қарауға;

б)  бір түйе  немесе  құны  бір түйенің құны нан аспайтын  заттар, акш а, 

мал ұрлау жөніндегі істерді ж әне бұл орайда ұры, зорлы қ-зом бы лы ққол- 

данбаған немесе карумен қорқытпаған істерді;

в) бұзақы лы қ жасады, төбелесті, таякпен, таспен немесе жұдырықпен 

ұрып-соқты деп кінәланаты н, бүл орайда оқ ататын немесе суық кару кол- 

данбаған адамдардың істері;

г) тіл тигізді немесе ж ала жапты деп кінәланаты н адамдардың істерін;

ғ)  100 сомға дейінгі  сомаға  алдау,  алаяқты қ ж асау ж өніндегі  кінәлау

бойынша;

д) ерлі-зайы пты лар арасындағы ұры с-керісті, бірақоларды  түпкілікті 

ажырату кұқы ғы нсы з;

е) ата-аналардың ересек балаларыныңтындамағанына шағымдарын ше­

шуге тиіс болды.  Ж оғарғы  аталған қылықтар мен қылмыстарды жасағаны 

үшін ауы лд ы қб и -суд ьян ы ң қазақты ң д ағд ы л ы  құқығы бойынша көздел- 

ген ж аза қолдануға коса,  ж еңілген тарапқа жеңген тарап жасаған шығын- 

дарды өтеуді ж үктеуге құқығы болды.

Судья-биге ұлты казак адамдармен коса, егер талап арыз қазаққа қой- 

ылса,  оры сты ң көпес саудагерлері соттаса алатын.

Билердің  болы сты қ сьезі  ж еке  би-судьялар  шеш кен  істер  жөніндегі 

ап п елляц и ялы қ дең гей  болды.  С о н д ай -а қ о л  өзін ің  кұзыреті  ауқымында 

соттай алатын қы лмы сты қ ж ән е азаматты қ істерді бірінші деңгейдегі сот 

ретінде қарады. Билердің б олы сты қсьезі «билерді қызметінен шеттетуге 

байланысты   м әселелерді  де  шешті».  XIX  гасырды ң екінш і  жартысында 

Қазақстандағы  сот ж үйесінің дамуы барысында билердің болыстық съезі 

әр   түрлі  себептерге  байланы сты   У ақы тш а  ереж елердің  ж обалары нда 

көзделген д әреж еге ж ете алмады.  С от п рактикасы ны ң көрсеткеніндей,

458

билер соты ның ең пәрменді нысаны  билердіңтөтенш е съезі  болым  ш ык- 

ты.  Әдетте,  билердің төтенш е съ езінің  жұмысы н  уезд басты ктары   ашып 

отырды.  Егер билердің төтенш е съезі әр түрлі  уездердің, тіпті  облы стар- 

дыңболы стары  арасында өтсе, оларға әртүрлі облыстар әкім ш іліктерініи 

не аға көм екш ілері,  не өкілдері  катысуға тиіс  болды.  Билердің тотенш с 

сьездерінің нәтижелері оларды бекіту үшін облы стың әскери   губернато- 

рына ж азбаш а түрде баяндалуға тиіс еді.

Билердің төтенш е съездерінің істерді талқы лауы  үшін оларды ң кұра- 

мынан съ ездіңтөрағасы  немесе тебе би сайланды.  У акы тш а ереж елердің 

жобасы бойы нш атөбе би сайлау көзделмегенімен, әр тү р л і  болыстар мен 

уездердің би-судьялары  арасындағы  келіспеуш ілік  көбінесе сот  істерін 

тез шешуге мүмкіндік бермеді, сондықтан  әкім ш ілік бұл ереж ені  колда- 

нысқа енгізуге  м әж бүр  болды.  С ъездер төрағалары ны ң  қүкы қтары   мен 

міндеттері  мы натұрғы да белгіленді:

а) съезд өткізілетін жерде уезд басты ктары нан,  болыс  басқаруш ы ла- 

ры нан  ж ә н е  істерге  мүдделі  тар ап тардан   б и лерд ің   сот  тал к ы л ау ы н  

жүргізуге тиісті өтініш тер мен баска да кағаздар қабылдауы;

ә)  әкім ш ілік  ж ән е  сот  билігі  оры ндары мен  оларды   сотқа  ш ақы ру 

жөнінде  де  ж әне  съездің  баска  м әселелері  бойы нш а  да  хат  ж азы суды  

жүргізу, бұл үшін олардың ж аны нда өздерінің кіріс-ш ы ғы с ж урналдары  

мен  әр  түрлі  кітаптар  болуға  тиіс  еді.  Бұл  құж аттарды   ж ә н е  ж алпы  

съездердің істері  бойы нш а барлы қ хат алысуды  ж үргізу болы с басқару- 

шылары хатш ылары ның міндетіне жатты, олар бұл  еңбегі  үшін билердің 

анықтауымен ерекш е сыйақы алуға тиіс болды;

б) съездердегі ж ары ссөздер тәртібіне басш ы лы қ ету;

в) істі талкылауш ы билердің пікірлерінде келіспеуш ілік ж ән е дауы с- 

тар тең болған жағдайда, олардың бір жағы на косы лған төраға даусы ны ң 

басымдығы  болды,  «сөйтіп,  төраға  қосы лған   б илердің   пікірі  іс  үшін 

шешуші  маңызы  болуға  тиіс  ж ән е  сол  пікірге  сәй к ес  үйғары м  қаулы  

етіледі».

Билер  сотый  тарату  ж өніндегі  теріс  тәж іри бен і  негізге  ала  оты рып, 

отарш ылдык-әкімш ілдік — ғасырлар бойы калы птасқан ж әне өзіне халы қ 

даналығын сіңіріп, қазак халқы ның нақты ділін бейнелеген қазақтарды ң 

дағдылы  іс  ж үргізу  құкығы   ф актісін,  со н д ай -ақ оны ң құ к ы қ ты қ таны м 

деңгейін  к азақ  коғамындағы  құ қ ы қ  бұзуш ы лы қка қарсы   күреске отар- 

ш ы лды қсот институттарына қарағанда көп мөлшерде бейімделгенін мой- 

ындады.

Билер соты қы зметінің негізгі тұстары:  сотты ң сайланбалы лы қ негізі, 

сот ісінің кысқа мерзімде ж әне ж ария ж үргізілуі, сондай-ақ калы птаскан 

дәстүрлер:  айы пталуш ы ға  коғам ды к  ортада  беделі  бар  туы стары н ы ң  

кепілдік беруі, сот ісінің халы қ алдында ж ария  ж ән е аш ы қ ж үргізілуі  -  

осы жағдайлардың бәрі билер сотына казак коғамы үшін отарш ылдык сот 

институттарына карағанда неғұрлым арты кш ылы қ берді.

XIX—XX ғасырлар шебінде казак коғам ы ны ң ұлтты к сана сезімі  ості. 

Н ақ осы тарихи  кы ска уақытта қ азак  халкы  өз арасы нан  Ә .Бөкей хан ов, 

М.Дулатов, Ж .Ақбаев, М.Тынышбаев, Ж анш а ж әне Халел Досмұхамедов- 

тер, А.Байтұрсынов, Ә.Ермеков, Ш .Қ үдайбердиев, У .Танаш ов,  Б.Сы рта- 

нов,  М.Ш окаев жөне басқалар көптеген адамдар сиякты аса көрнекті түлға- 

ларды шығарды.

459

О лар өздерін ің  көсем сөздік туы нды ларында  газеттер мен ж урналда- 

рындағы  м ақалалары нда  қазақты ң   дағдылы  құқығы ,  билер  соты ның 

кы зметі  проблем алары на ж ә н е отарлы к Қ азакстандағы   патша соты ның 

сот-кұкы қты қ жүйесіндегі өзгерістер мен атап айтканда,  1898 жылғы сот 

реформ асы на едәуір назар аударды.

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: