Т. Н. Ер ме ко ва, Ш. Л. Ерхожина, А. Е. Тоқбаева а р рр

91
М А Ы
Ы
Н А
Сөз тір кес те рі ба сың қы сы ңар ла ры ның жа са лу ына қа рай есім ді 
жә не етіс тік ті тір кес тер бо лып бө лі не ді.
Ағаш та бақ, те мір кереует
, 
бес 
қа ру, он сар баз
, 
ақыл ды ба ла, су­
сыз жер
.
арышқа аттану, жетіс­
тіктерге қол жеткізу,
мамандар даярлау.
ке мін де екі сөз ден тұр ға ны мен, бір сұ рақ қа 
жау ап бе ріп, бір ма ғы на ны біл ді ре ді. Мы са лы: 
Тө бе ден жай түс кен­
дей 
(қа лай?)
 жа ңа ға на ес тіп отыр мыз. (М.Әуе зов)
2.
Үш топ қа бө лі ніп, оқы лым мә ті ні нің ал ғаш қы үш азатжо лы бо -
йын ша жұ мыс жүр гі зің дер. Сөй лем дер де гі есім ді жә не етіс тік ті 
тір кес тер ді ажы ра тып, кес те ге жа зың дар.
Үл гі:
Есім ді тір кес тер 
Жа са луы
Етіс тік ті тір кес 
Жа са луы
 Бай қо ңыр дың
та ри хы 
Ба сың қы сы ңа-
ры зат есім нен 
жа сал ған тір кес
Ко мис сия
құ рыл ды
Ба сың қы сы ңа-
ры етіс тік тен 
жа сал ған тір кес
3.
«Адам зат тың ға рыш ты ба ғын ды руы қа зақ же рі мен ті ке лей бай ла -
ныс ты» бей не жаз ба сын (www.youtube.com) кө ріп, көтерілген мә се -
лені болжаң дар.
4.
 
Тұрақты тіркестерді қатыстырып, ғарыш тақырыбына 5–6 мысал 
жазыңдар.
Үл гі:
Адам баласының ғарышқа ұшуы әлемді 
дүр сілкіндірген
 оқиға 
болды. 
 5.
Бұрын «Кім боласың?» деген сұраққа балалар: «Ғарышкер бола -
мын», – деп жауап беретін. Қазіргі балалар әкім, министр, әнші, 
шоумен болғысы келеді. Себебі неде? Өздерің кім болғыларың 
келеді? «Екі түрлі көзқарас» әдісімен өз пікірлеріңді дәлелдеп, 
сұхбат құрыңдар. 
АР
 5.
 5.
мын», – деп жауап беретін. Қазіргі балалар әкім, министр, әнші, 
мын», – деп жауап беретін. Қазіргі балалар әкім, министр, әнші, 
шоумен 
шоумен 
Р
келеді? «Екі түрлі көзқарас» әдісімен өз пікірлеріңді дәлелдеп, 
келеді? «Екі түрлі көзқарас» әдісімен өз пікірлеріңді дәлелдеп, 
сұхбат құрыңдар. 
сұхбат құрыңдар. 
М
Адам баласының ғарышқа ұшуы әлемді 
Адам баласының ғарышқа ұшуы әлемді 
болды. 
болды. 
Бұрын 
Бұрын 
«Кім боласың?» деген сұраққа балалар: «Ғарышкер бола
«Кім боласың?» деген сұраққа балалар: «Ғарышкер бола
мын», – деп жауап беретін. Қазіргі балалар әкім, министр, әнші, 
мын», – деп жауап беретін. Қазіргі балалар әкім, министр, әнші, 
А
Тұрақты тіркестерді қатыстырып, ғ
Тұрақты тіркестерді қатыстырып, ғ
жазыңдар.
жазыңдар.
А
Адам баласының ғарышқа ұшуы әлемді 
Адам баласының ғарышқа ұшуы әлемді 
Н
дар.
дар.
Тұрақты тіркестерді қатыстырып, ғ
Тұрақты тіркестерді қатыстырып, ғ
-
сын (www.youtube.com) кө
сын (www.youtube.com) кө
П
П
ты ба
ты ба
ғын
ғын
ды
ды
сын (www.youtube.com) кө
сын (www.youtube.com) кө
В
ВВВВВВВ
луы
Етіс
луы
Етіс
қы сы
қы сы
ңа-
ңа-
ры зат есім
ры зат есім
нен 
нен 
ған тір
ған тір
кес
кес
Ко
Ко
құ
құ
рыл
рыл
құ
құ
құ
б
лем
лем
дер
дер
зың
зың
дар.
дар.
бб
луы
Етіс
луы
Етіс
тік
тік
ті тір
ті тір
а
ғаш
ғаш
қы үш азатжо
қы үш азатжо
дер
дер
де
де
гі есім
гі есім
ді жә
ді жә
сс
с
ов)
қы үш азатжо
қы үш азатжо
п
бір сұ
ден жай түс
а
аа
сұраққа
сс
с
сссссс
ыы
ыы
Все
учебники
Казахстана
на
OKULYK.KZ
*
Книга
предоставлена
исключительно
в
образовательных
целях
согласно
Приказа
Министра
образования
и
науки
Республики
Казахстан
от
17 
мая
2019 
года
№
217

92
6.
Оқы лым мә ті ні негізінде жинақы мәтін жа зың дар.
1959 жы лы ға рыш қа Авель жә не Бей кер де ген май мыл дар 
ұш қан. Олар ға рыш та ғы сая хат ты жақ сы өт кер ген, алай да 
зерт теу ге ар нал ған те тік тер ді ше шу ке зін де бі рі өл ген. Май-
мыл дар дан бас қа ға рыш қа тас ба қа, мы сық жә не ит тер ұшы-
рыл ған.
Ең ал ғаш ға рыш тық зерт теу лер 1949 жы лы ит тер ге жүр-
гі зіл ген. Ға рыш қа ұшуы үшін ит тер дің бойы 32 см, сал ма ғы 
6 кг бо луы ке рек еді. Олар ды ға рыш қа ұшыр мас бұ рын ал дын 
ала дай ын дық жұ мыс та ры жүр гі зіл ген. 1957 жыл дың 3 қа-
ра ша сын да жер ау ма ғын да ғы ор би та лық ұшу ға Лай ка есім ді 
ит ті ат тан дыр ған. Ол кез де кос мос тық құ рыл ғы лар дың жер ге 
қай тып ке луі екі талай бол ған дық тан, ит ға рыш та тек 1 ап та 
тір ші лік ете ді де ген бол жам жа сал ған. Алай да ға рыш ке ме-
сін де сал мақ сыз дық бай қа лып, ит ыс тық ты көтере алмаған.
1960 жы лы ға рыш қа Бел ка, Ст рел ка де ген ит тер мен тыш-
қан дар ұшы ры лып, ға рыш ке ме сі жер ге сәт ті орал ған. Осы-
дан кей ін «ға рыш қа адам ба ра ды» де ген тұ жы рым жа сал ды.
(kaztrk.kz/news/portal)
7.
Қо сым ша әде би ет тер мен эн цик ло пе дия лар дан ға рыш ту ра лы 
қы зық мә лі мет тер жа зып, есім ді жә не етіс тік ті тір кес тер ге 5–5-тен 
мы сал кел ті рің дер.
А
А
92
РМ
АН
-
П
ет
ет
тер мен эн
тер мен эн
тер жа
тер жа
зып, есім
зып, есім
В
қа Бел
қа Бел
рыш ке
рыш ке
қа адам ба
қа адам ба
ра
ра
ды» де
ды» де
б
мос
мос
ған
ған
дық
дық
тан, ит ға
тан, ит ға
жам жа
жам жа
сал
сал
ған. 
ған. 
б
лып, ит ыс
лып, ит ыс
тық
тық
ка, Ст
ка, Ст
рел
рел
а
ген. 1957 жыл
ген. 1957 жыл
та
та
лық ұшу
лық ұшу
тық құ
тық құ
рыл
рыл
тан, ит ға
тан, ит ға
с
дің бойы 32 см, сал
дің бойы 32 см, сал
қа ұшыр
қа ұшыр
мас бұ
мас бұ
ген. 1957 жыл
ген. 1957 жыл
лық ұшу
лық ұшу
п
лер 1949 жы
лер 1949 жы
лы ит
лы ит
тер
тер
дің бойы 32 см, сал
дің бойы 32 см, сал
мас бұ
мас бұ
а
кер
кер
ген, алай
ген, алай
рі өл
рі өл
ген. Май-
ген. Май-
не ит
не ит
тер ұшы-
тер ұшы-
с
ген май
ген май
мыл
мыл
дар 
дар 
ген, алай
ген, алай
ген. Май-
ген. Май-
ы
Все
учебники
Казахстана
на
OKULYK.KZ
*
Книга
предоставлена
исключительно
в
образовательных
целях
согласно
Приказа
Министра
образования
и
науки
Республики
Казахстан
от
17 
мая
2019 
года
№
217

М А Ы
Ы
Н А
93
§2.
 
Адамзат бағындырған ғарыш
1.
Мә тін ді тү сі ніп оқың дар. Мә тін нің қан дай стиль де (публицис ти-
ка лық, ғылыми) жа зыл ға нын анық тап, дә лел дең дер.
1961 жыл дың 12 сәу ірін де ға рыш-
қа Юрий Га га рин нің ұшуы ға рыш 
дәу ірі нің жа ңа са ты сы бол ды. Адам 
ба ла сы тар ты лыс за ңын жең ді. Со дан 
бері түр лі тә жі ри бе лер жа са лып, 
та лай ға рыш кер көк ке кө те ріл ді.
1961 жыл дың 12 сәу ірін де Мәс -
кеу уа қы ты бо йын ша са ғат 09.07-де
старт ал ған «Вос ток» Жер ді 108 ми -
нут та бір ай на лып шы ғып, 10 са ғат 
55 ми нут 34 се ку нд та ұшу жос па рын 
аяқ та ды. Те же гіш те гі ақау лар ға 
бай ла ныс ты жер ге 7 ша қы рым қал ған да ка та пульт нүк те сін 
бас қан Га га рин па ра шют пен түс ті. Көп ұза май жа қын маң-
да ғы әс ке ри бө лім қыз мет кер ле рі де жет ті. Олар дың бір то бы 
ап па рат ты кү зе ту ге қал ды да, екі н ші то бы Га га рин ді әс ке ри 
бө лім ге алып кет ті. Га га рин осы жер ден Әуе кү зе ті ди ви зия-
сы ның ко ман ди рі не же дел хат жол да ды: «Тап сыр ма ны орын-
да дым, бел гі лен ген ау мақ қа қон дым, өзім ді жай лы се зі не мін, 
де нем нің жа ра қат ал ған, сын ған же рі жоқ. Га га рин». 
Юрий Га га рин 1934 жыл дың 9 нау ры зын да Ре сей де гі Смо-
ле нск об лы сы ның Клу ши но се ло сын да дү ние кел ген. Мек теп 
бі тір ген соң кә сіп тік учи ли ще ге, 1951 жы лы Са ра тов та ғы 
ин ду ст ри ал ды тех ни кум ға түс ті. Со ны мен қа тар аэ рок луб қа 
ба рып жүр ді. Бір жыл дан соң ал ғаш рет Як-18 ұша ғы мен ұшу 
ба қы ты на ие бол ды. 1957 жы лы Орын бор да ғы ұш қыш тар учи-
ли ще сі не түс ті. 1960 жы лы ға рыш кер лік ке кан ди дат атан ды. 
1961 жы лы оның өмі рін де ерек ше оқи ға орын ал ды. Осы 
жыл дың 12 сә уірін де Га га рин «Вос ток» ке ме сі мен ға рыш қа 
ұшып, Жер ді ай на лып шық ты. Жер ге ора ла са лы сы мен, 
оны сән-сал та нат пен кү тіп алып, мақ тау мен ма дақ тау дың 
ас тын да қал дыр ды.
Га га рин ға рыш тан орал ған соң 30 мем ле кет ке сая-
хат жа сап, ел-жұрт ты ара ла п, көр ген-біл ге ні мен бө лі сті. 
А
хат жа
хат жа
Р
ұшып, Жер
ұшып, Жер
оны сән
оны сән
ас
ас
тын
тын
М
қы
қы
ты
ты
ли
ли
ще
ще
сі
сі
не түс
не түс
М
1961 жы
1961 жы
лы оның өмі
лы оның өмі
жыл
жыл
дың 12
дың 12
ұшып, Жер
ұшып, Жер
А
ген соң кә
ген соң кә
ст
ст
ри
ри
ал
ал
ды тех
ды тех
рып жүр
рып жүр
ді. Бір жыл
ді. Бір жыл
ты
ты
на ие бол
на ие бол
не түс
не түс
ті. 1960
ті. 1960
Н
ра
ра
қат ал
қат ал
Га
Га
га
га
рин 1934 жыл
рин 1934 жыл
лы
лы
сы
сы
ның Клу
ның Клу
ген соң кә
ген соң кә
сіп
сіп
тік учи
тік учи
ды тех
ды тех
ни
ни
-
ген ау
ген ау
мақ
мақ
қат ал
қат ал
ған, сын
ған, сын
П
лім қыз
лім қыз
мет
мет
ге қал
ге қал
ды да, екі
ды да, екі
ті. Га
ті. Га
га
га
рин осы жер
рин осы жер
не же
не же
дел
дел
хат жол
хат жол
мақ
мақ
қа қон
қа қон
В
гі ақау
гі ақау
қы
қы
рым қал
рым қал
шют
шют
пен түс
пен түс
ті. Көп ұза
ті. Көп ұза
мет
мет
кер
кер
ле
ле
рі де жет
рі де жет
ды да, екі
ды да, екі
б
-
-
де 
де 
ді 108
ді 108
ми
ми
-
-
ғып, 10
ғып, 10
са
са
ғат 
ғат 
рын 
рын 
ға 
ға 
б
б
а
а
а
а
а
а
с
де (публицис
де (публицис
ти-
ти-
ы
ы
Все
учебники
Казахстана
на
OKULYK.KZ
*
Книга
предоставлена
исключительно
в
образовательных
целях
согласно
Приказа
Министра
образования
и
науки
Республики
Казахстан
от
17 
мая
2019 
года
№
217

94
Кез де су лер дің көп бол ға ны сон ша лық ты – кей де бір күн де 
жұрт ал ды на 18–20 рет шы ғуы на ту ра кел ді.
Ға рыш кер дің кеу де сі не көп те ген ел дің ор ден де рі мен 
ме даль да ры та ғы лып, бір не ше ел дің Ең бек Ері атан ды. 
КСРО-ны бы лай қой ған да, Бол га рия, Гре кия, Кипр, Фран -
ция, Че хос ло ва кия т.б. ел дер дің ірі қа ла ла ры ның «Құр мет ті 
аза ма ты» атан ды. Ал Еги пет те ға рыш кер ге Каир мен Алек-
санд рия қа ла ла ры қақ па ла ры ның ал тын кіл ті тап сы рыл ды…
Юрий Га га рин 1968 жы лы 27 нау рыз да УТИ МиГ-15 
ұша ғы мен әуе жат ты ғуы ке зін де апат қа ұшы ра ды. Апат тың 
нақ ты се бе бі әлі анық тал ған жоқ.
(«Ал ма ты ақ ша мы» га зе ті нен)
Сөй лем де гі сөз дер бір-бі рі мен грам ма ти ка лық бай ла ныс та жұм са ла-
ды. Сөй лем де гі қа тар ор на лас қан сөз дер бір-бі рі мен бай ла ны са бер мей-
ді. Олар бай ла ны су дың бел гі лі заң ды лы ғы на ба ғы на ды. Қа зақ ті лін де 
сөй лем де гі сөз дер 
бай ла ны са ды.
1. Сөз дер сеп тік, тәу ел дік, жік тік жал ғау ла ры ар қы лы бір-бі рі мен 
бай ла ныс қа тү се ді де, нә ти же сін де син так сис тік қа ты нас, грам-
ма ти ка лық ма ғы на пай да бо ла ды. Мы са лы: 
Адам да екі түр лі 
мақ сұт бар, оның бі рін тән мақ сұ ты, бі рін жан мақ сұ ты дей міз. 
(Шә кә рім) 
Мұн да ғы жалғауларды алып тастасақ, онда сөйлемдегі 
сөздер байланыспас еді.
2. Сөз дер шы лау лар ар қы лы бай ла ны са ды. Мы са лы: 
Та мақ та нып 
алу үшін ас ха на ға кір гем. (С.Мұ рат бе ков)
Мұн да ғы 
үшін
шы ла уы 
та мақ та нып алу
мен 
кір гем
сөздерін бай ла ныс ты рып тұр. 
3. Сөз дер орын тәр ті бі ар қы лы бай ла ны са ды. Мы са лы: 
Ақ қар дың 
үс тін де екі адам қа раң дап ба ра жат ты. (С.Мұ рат бе ков)
Мұн да ғы 
ақ қар
, 
екі адам
де ген сөз дер еш жал ғау, шы лау сыз қа тар тұ рып, 
анық тау ыш тық қа ты нас қа тү сіп тұр. Бұ лар бір-бі рі мен тия нақ ты 
орын тәр ті бі ар қы лы бай ла ныс қан.
. н то на ция ар қы лы бай ла ны су. Мұн да екі сөз дің орын тәр ті бі нің 
бо луы мен бір ге, еке уі нің ара сын да ай ты лу да дау ыс ыр ға ғы сақ-
та лып, екін ші сөз сәл кө те рің кі ес ті ле ді, ал жа зу да ол сөз дер сы-
зық ша мен ажы ра ты ла ды. Мы са лы: 
иір мен тұр ған жер – те рең 
құз дың та ба ны. (С.Мұ рат бе ков)
А
А
94
АА
РРР
РРР
Р
зық
құз
ММ
ақ 
анық
орын тәр
. нтонация
болуымен
М
талып,
А
мақт
мақ анып а
дер орын тәр
тін
ті де екі адам қа
ақ қар
,
екі адам
тауыштық
тәртібі
Н
байланыспас
шылаулар
у
ар
лу үшін асх
лу үшін ас а
х наға кірг
нып алу
нып а
мен
тәрті
-
жал
байланыспас еді.
П
лдік
де, нәти
на пайда бол
бар, оның бірін 
бар, оның бі
тән мақ
жалғауларды
В
лі заңды
заң
жіктік жал
жесін
бб
б
грамматикалық
дер бір-бірі
на
а
ты ақ
ты ақ
а
а
с
қа ұшы
қа ұшы
ты ақ
ты ақ
ша
ша
мы» га
мы» га
п
ті тап
ті тап
рыз
рыз
да УТИ МиГ
да УТИ МиГ
қа ұшы
қа ұшы
ра
ра
ды. Апат
ды. Апат
а
кия, Кипр, Фран
кия, Кипр, Фран
ның «Құр
ның «Құр
ге Каир мен Алек-
ге Каир мен Алек-
ті тап
ті тап
сы
сы
рыл
рыл
с
де
де
рі мен 
рі мен 
бек Ері атан
бек Ері атан
ды. 
ды. 
кия, Кипр, Фран
кия, Кипр, Фран
ның «Құр
ның «Құр
мет
мет
ы
де бір күн
де бір күн
де 
де 
рі мен 
рі мен 
Все
учебники
Казахстана
на
OKULYK.KZ
*
Книга
предоставлена
исключительно
в
образовательных
целях
согласно
Приказа
Министра
образования
и
науки
Республики
Казахстан
от
17 
мая
2019 
года
№
217

95
М А Ы
Ы
Н А
2.
«Қа зақ стан дық ға рыш кер лер» мә ті нін (07. mp3) тың дап, дәй ек сөз-
дер ге мән бе ре оты рып, кө те ріл ген мә се ле бой ын ша ой тұ жы рым-
даң дар.
3.
Тап сыр ма лар ды орын даң дар.
1. Оқы лым мә ті ні нің бі рін ші азатжо лынан сөз дер дің бай ла ны су 
тә сіл де рін анықтаң дар.
2. Төмендегі мәтіннен есім ді жә не етіс тік ті тір кес тер ді те ріп жа-
зың дар.
Ға рыш кер лер та ма ғы Мәс кеу об лы сы ның Би рю лев тә жі-
ри бе зау ытын да да яр ла на ды. Ал ғаш қы да 165 грам дық тү бек-
ше лер де дай ын дал ды. Мұндай тағамнан ал ғаш ау ыз ти ген 
Ю.Га га рин еді. Көк те 2 са ғат қа жет пей тін уа қыт бол са да, 
оған бел гі лен ген тәр тіп бой ын ша то ғыз түр лі та мақ бе ріл ген. 
Тех но лог тер мен конст рук тор лар ға рышкер та ма ғының көп 
орын ал мауы на, сақ тау ке зін де бұ зыл мауы на жә не өте дәм ді 
бо лу ына кө ңіл бөл ген.
1961 жыл дан бе рі ға рыш та 400-ден аса адам бо лып ты. 
Ға рыш ты игер ген 55 жыл ішін де көк ке 80 тон на дан ас там 
азық-тү лік жі бе рі ліп, 50 мың та мақ тү рі дай ын да лып ты.
(wikipedia.org/wiki)
4.
Бе ріл ген мә тін дер бой ын ша бір-бі рің нен «Үш қа дам ды сұх бат» 
алың дар.
1. А оқу шы В-дан сұх бат ала ды, ал С оқу шы олар дың сұ рақ- жа уа-
бын жа зып оты ра ды.
2. В оқу шы С-дан сұх бат ала ды, ал А оқу шы олар дың сұ рақ- жа уа-
бын жа зып оты ра ды.
3. С оқу шы А-дан сұх бат ала ды, ал В оқу шы олар дың сұ рақ- жа уа-
бын жа зып оты ра ды.
5.
Екі тап сыр ма ның бі рін орын даң дар.
1. Ға рыш, ас пан, жұлдыздар, ер лік, ба тыр лық ту ра лы ма қал- мә-
тел дер жат тап, топ бо лып жа рыс ұй ым дас ты рың дар.
2. «Үш қа дам ды сұх баттан» 5 сөйлем жазып, сөз дер дің бай ла ны су 
тә сіл де рін анықтаң дар.
АР
2. «Үш қа
2. «Үш қа
тә
тә
сіл
сіл
М
Екі 
Екі 
тап
тап
сыр
сыр
М
1.
1.
Ға
Ға
рыш, ас
рыш, ас
тел
тел
дер жат
дер жат
2. «Үш қа
2. «Үш қа
А
жа
жа
зып оты
зып оты
С оқу
С оқу
шы А
шы А
-
-
дан сұх
дан сұх
бын 
бын 
жа
жа
зып оты
зып оты
ма
ма
ның бі
ның бі
Н
-
-
дан сұх
дан сұх
зып оты
зып оты
ра
ра
ды.
ды.
шы С
шы С
-
-
дан сұх
дан сұх
бат ала
бат ала
зып оты
зып оты
ра
ра
ды.
ды.
дан сұх
дан сұх
-
дан сұх
дан сұх
бат ала
бат ала
П
ліп, 50 мың та
ліп, 50 мың та
дер бой
дер бой
ын
ын
ша бір
ша бір
В
рыш
рыш
та 
та 
ген 55 жыл ішін
ген 55 жыл ішін
де көк
де көк
ліп, 50 мың та
ліп, 50 мың та
мақ тү
мақ тү
б
қа жет
қа жет
ша то
ша то
ғыз түр
ғыз түр
лар ға
лар ға
рышкер та
рышкер та
де бұ
де бұ
зыл
зыл
мауы
мауы
а
да 165
да 165
ды. Мұндай тағамнан ал
ды. Мұндай тағамнан ал
қа жет
қа жет
пей
пей
тін уа
тін уа
ғыз түр
ғыз түр
лі та
лі та
рышкер та
рышкер та
с
ның Би
ның Би
рю
рю
да 165
да 165
грам
грам
ды. Мұндай тағамнан ал
ды. Мұндай тағамнан ал
ғаш ау
ғаш ау
п
кес
кес
тер
тер
ді те
ді те
рю
рю
а
дің бай
дің бай
ла
ла
ны
ны
ді те
ді те
ріп жа-
ріп жа-
с
ны
ны
су 
су 
ы
сөз-
сөз-
рым-
рым-
Все
учебники
Казахстана
на
OKULYK.KZ
*
Книга
предоставлена
исключительно
в
образовательных
целях
согласно
Приказа
Министра
образования
и
науки
Республики
Казахстан
от
17 
мая
2019 
года
№
217

96

жүктеу/скачать 9,57 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: