М Зат есім  Абай әке сі нің  сөз же лі сін

134
3.
Тақырыпты негізге алып, толықтауыш бола тын әр сөз та бы на 
2 мысал дан кел тірің дер.
4.
Та ны мал эко лог Мэлс Елеу сі зов пен сұх бат құ ру ға арналған сұ рақ -
тар дай ын даң дар.
Үл гі: 
– Кас пий те ңі зі ас тын да қал ған мұ най ұң ғы ла ры су ас ты 
тір ші лі гі не зи ян кел ті ріп жа тыр. Мұ най пер де сі жап қан үш 
метр те рең дік ке дей ін гі ті рі жән дік тер қы рыл ған. Осы ған қа лай 
тоқ тау қоюға бо ла ды? т.б.
5.
Төмендегі үлгіні негізге алып, екінші мәтінге аннотация жазың -
дар. Тақырыбын өздерің қойыңдар.
Үл гі: 
Мақалада Қазақстанның солтүстік өңірлерінде кеңінен пай да -
лануға жарамды сары түйежоңышқаның жаңа түрі не сипаттама бе -
рілген. Жоңышқаның бұл түрінің өнім ділігі жоғары екендігі, суыққа, 
құрғаққа төзімділігі, зиянкестер және аурулармен тұрақты күресе 
алатындығы айтылады. Алы натын өнімнің жоғары қоректік құнды -
лы ғы, арнайы сарап тамадан өткендігі туралы баяндалған.
6.
Екі тап сыр ма ның бі рін орын даң дар.
1. Қа дыр Мыр за Әлі нің өлең жол да рын қа тыс ты рып, адам зат қа 
хат не ме се өлең жа зың дар. Толықтауыштардың жасалу жолын 
анықтаңдар.
2. Жа ну ар лар ға, жән дік тер ге, құс тар мен өсім дік тер ге қа тыс ты 
10 ма қал-мә тел жа зып, жат тап ке лің дер. Толықтауыштардың 
жасалу жолын анықтаңдар.
А
134
РМ
2.
2.
Жа
Жа
10 ма
10 ма
жасалу жолын анықтаңдар.
жасалу жолын анықтаңдар.
А
сыр
сыр
Қа
Қа
дыр Мыр
дыр Мыр
хат не
хат не
ме
ме
се өлең жа
се өлең жа
анықтаңдар.
анықтаңдар.
Жа
Жа
ну
ну
ар
ар
А
лар
лар
10 ма
10 ма
қал-мә
қал-мә
Н
сыр
сыр
ма
ма
ның бі
ның бі
рін орын
рін орын
дыр Мыр
дыр Мыр
за Әлі
за Әлі
се өлең жа
се өлең жа
-
-
П
П
бұл
бұл
түрінің
түрінің
зиянк
зиянк
естер
естер
айтылады.
айтылады.
Алы
Алы
на
на
тын
тын
амадан
амадан
өткендігі
өткендігі
В
с
с
олтүстік
олтүстік
түйе
түйе
жоңышқаның
жоңышқаның
түрінің
түрінің
өнім
өнім
ділігі
ділігі
В
және
және
б
дар. Тақырыбын өздерің қойыңдар.
дар. Тақырыбын өздерің қойыңдар.
б
а
Төмендегі үлгіні негізге алып, екінші мәтінге аннотация жазың
Төмендегі үлгіні негізге алып, екінші мәтінге аннотация жазың
с
рыл
рыл
Төмендегі үлгіні негізге алып, екінші мәтінге аннотация жазың
Төмендегі үлгіні негізге алып, екінші мәтінге аннотация жазың
п
ла
ла
ры су ас
ры су ас
ла
ла
ла
де
де
сі жап
сі жап
қан үш 
қан үш 
рыл
рыл
ған. Осы
ған. Осы
а
ры су ас
ры су ас
қан үш 
қан үш 
с
ға арналған сұ
ға арналған сұ
рақ
рақ
ы
тын әр сөз та
тын әр сөз та
бы
бы
на 
на 
Все
учебники
Казахстана
на
OKULYK.KZ
*
Книга
предоставлена
исключительно
в
образовательных
целях
согласно
Приказа
Министра
образования
и
науки
Республики
Казахстан
от
17 
мая
2019 
года
№
217

135
М
А АН
ЫЗЫ
А А Н Н АН А А
 
М Н
М
Н А
§5.
 
Қазақстанның Қызыл кітабына
 
енген құстар
1.
Мә тін ді ал ды мен тұ тас оқып, со дан соң қы ран дар диало гін рөл ге 
бө ліп оқың дар. Тап сыр ма лар ды орын даң дар.
1. Мә тін қан дай стиль де жа зыл ған?
2. Бі рін ші азатжо лы нан әде би көр кем сөз тір кес те рін анық таң дар. 
3. Мә тін ге бас қа ша қан дай та қы рып таң дар едіңдер?
4. Осы мә тін ге қан дай ма қал сәй кес ке ле ді?
...Тау са ма лы жел пі ген, күн нің тұ нық сәу ле сі сы ла ған 
ба ла пан бір те-бір те есей ді. Де не сі де ірі ле ніп, ши рай бас та ды. 
Си ра ғы ұза рып, ең се сін кө тер ді. Түй ме дей дөң ге лек жа на-
ры ның да ұш қы ны мо лай ды. Шақ ша ба сын көк ке қа дал та 
со зып, ұм сы нып қоя ды. Ен ді ал ды на тас тал ған жем ді өзі 
жұ лып жей ді. Әл сін-әл сін қа на тын кер гі лей қақ қы лап, 
дүр-дүр сіл кі не ді. «Жі ті қи мыл да, ши рай сың!» – деп же бей ді 
ене сі. Ба ла пан ұшу ға тал пын ға ны мен, шы ңы рау құз ға кө зі 
түс кен де, сес ке не те же ліп қа ла ды.
– Туу, мы на құз дың те ре ңін-ай!
– Сен тө мен де гі құз ға емес, көк ке қа рай ұшу ға ти іс сің! – 
дей ді ене сі қай рап.
– Құ лап кет пей мін бе?
– Қа на тың бар емес пе? Қа нат ұшу ға ке рек. Де нең ді ши рақ 
ұс та!
– Сон да да қор қа мын...
– Сес кен сең, сер гек ті гің нен ай ыры ла сың, ба тыл бол!
– Қа лай, қайт іп?..
– Қа на тың ды кең ке ріп, құ ла шың ды жай ып жі бер сең, 
жел кө те ріп әке те ді. Тау дың же лі – же беу шің.
Қау ыр сы ны қа тай ып, те мір қа нат тан ған ба ла па нын 
қы ран күн сай ын осы лай ша бап та ды. 
Бір кү ні ұя қы ры ның ке не ре сін де қаз диып тұр ған ба ла-
пан ды ене сі қа на ты мен қа ғып жі бер ді. Ба ла пан сас қа лақ тай 
дал ба лақ тап, құз ға құ лап ба ра жат ты. Әл ден уа қыт та қа лық-
та ған қы ран таяп ке ліп, ба ла пан ның ас тың ғы жа ғы нан 
бір қа на ты мен де меп өт ті. Сол-ақ екен ба ла пан есін жиып, 
А
бір қа
бір қа
Р
пан
пан
ды ене
ды ене
дал
дал
ба
ба
та
та
ған қы
ған қы
М
– Қа
– Қа
жел кө
жел кө
те
те
ріп әке
ріп әке
Қау
Қау
ыр
ыр
сы
сы
қы
қы
ран күн сай
ран күн сай
Бір кү
Бір кү
А
– Сон
– Сон
да да қор
да да қор
– Сес
– Сес
кен
кен
сең, сер
сең, сер
– Қа
– Қа
лай, қайт
лай, қайт
А
– Қа
– Қа
на
на
тың
тың
ды кең ке
ды кең ке
ріп әке
ріп әке
Н
лап кет
лап кет
пей
пей
тың бар емес пе? Қа
тың бар емес пе? Қа
да да қор
да да қор
қа
қа
сең, сер
сең, сер
-
мін бе?
мін бе?
П
ға тал
ға тал
же
же
ліп қа
ліп қа
на құз
на құз
дың те
дың те
ре
ре
ңін-ай!
ңін-ай!
гі құз
гі құз
ға емес, көк
ға емес, көк
В
ды. Ен
ды. Ен
ді ал
ді ал
сін қа
сін қа
на
на
ті қи
ті қи
мыл
мыл
да, ши
да, ши
ға тал
ға тал
пын
пын
ға
ға
ны
ны
ліп қа
ліп қа
ла
ла
ды.
ды.
б
нің тұ
нің тұ
сі де ірі
сі де ірі
тер
тер
ді. Түй
ді. Түй
ме
ме
дей дөң
дей дөң
ды. Шақ
ды. Шақ
ша ба
ша ба
ды
ды
на тас
на тас
а
нің тұ
нің тұ
нық сәу
нық сәу
сі де ірі
сі де ірі
ле
ле
ніп, ши
ніп, ши
дей дөң
дей дөң
с
сс
дар едіңдер?
дар едіңдер?
п
ппп
рін анық
рін анық
таң
таң
дар едіңдер?
дар едіңдер?
а
дар диало
дар диало
гін рөл
гін рөл
аа
с
с
гін рөл
гін рөл
ге 
ге 
ы
ы
Все
учебники
Казахстана
на
OKULYK.KZ
*
Книга
предоставлена
исключительно
в
образовательных
целях
согласно
Приказа
Министра
образования
и
науки
Республики
Казахстан
от
17 
мая
2019 
года
№
217

136
жо ға ры ұм тыл ды, жар тас та ғы ұя сы на жет ті. Ен ті ге дем ала-
ды. Кеу де сін қуа ныш се зі мі кер не ді.
– Ен ді осы лай ұша бе рей ін ші!..
– Иә, ұшуың ке рек. Өрі сің – ас пан ас ты. Сам ға тар тын бай!
Сол күн нен бас тап ба ла пан ұя дан шы ғып, ас пан да қа лық-
тап жү ре бас та ды. Ене сі не іле сіп, шыр қау көк ті шар ла ды. 
Де не сі де же ңіл ден ді. Тө мен шүйі ліп, жем тік те іліп жүр ді. 
Ене сі ер кін қи мыл ға ерік бер ді.
Бір кү ні ас пан ды қою қа ра бұлт қап та ды да, қа лың жау ын 
сор ға ла ды. Сол-ақ екен, күн де сал қын тар та бас та ды. Ұя ның 
ер неуін де бұйы ғып отыр ған ба ла пан:
– Мұн дай күн де ұшу да қи ын шы ғар? – деп еді, ене сі 
ең се сін кө те ріп, көк ке қа да ла қа ра ды. Со дан кей ін ба ла па-
ны на мой ын бұр ды.
– Сен 
жал ғыз сың
, бі рақ қы ран тұ қы мы сың. Жал ғыз-
дың жа ры – 
тә ңір
. 
Жас қан ба
. Жұ мы рт қа да ғы ке зің де аяз-
ға ұрын дыр май, бауы ры ма бас тым. Жа рық дү ние ге 
көз 
жар ған соң
, қай сар бол сын деп, қас қыр дың кү ші гі мен 
ауыз дан дыр дым. 
Де нең ши ра ған соң
, тал пын дың. 
Тала-
бың ды
де меп, қа нат тан дыр дым. Ен ді қа лай ұш саң да өз ер-
кің. 
Ал да ғы күн де
қас қыр ала сың ба, тыш қан ала сың ба, 
оны өзің бі ле сің. Бә рі 
ша ма-шар қы ңа
бай ла ныс ты. Ме нің 
ті ле гім: жас қан шақ бол ма, 
қай сар
бол! 
Ай ыры лы сар шақ-
қа
кел дік. Бұ дан бы лай өзің нің кү нің ді өзің көр!.. Қы ран-
дар 
жаз мы шы
со лай!...
Ене қы ран дүр-дүр сіл кі ніп ал ды да, көк ке сам ға ды. 
Ба ла пан ай на ла сы на жал тақ тай, елең дей қа рап, бі раз отыр-
ды. Кеу де сін де на мыс оты тұ тан ды. Қалт сер пі ліп, ке ре ге дей 
қа на тын жай ып жі бер ді де, құл шы на ұм ты лып, қа лық тай 
жө нел ді. Кеу де сі не су ық жел соқ ты ғып еді, жү ре гі жа лын дап, 
ши ры ға түс ті. Шыр ай на ла үйі рі ліп, ас пан ның тө рі не шық-
ты. Ба ғы тын таң да ған дай қал қып жүр.
(Құрманбай То лы ба ев)
1. Мә тін де гі «ши рай бас та ды» де ген сөз не ні біл ді ре ді?
2. «Өрі сің – ас пан ас ты». Ана қы ран ба ла пан ға не ні аң ға рт қы сы 
кел ді?
3. «Кеу де сін де на мыс оты тұ тан ды» деу ар қы лы ав тор ба ла пан-
ның ал да ғы өмі рі не қан дай бол жам жа сай ды?
А
А
136
Р
3.
3.
РМ
ты. 
ты. 
Ба
Ба
1.
1.
Мә
Мә
тін
тін
2.
2.
«Өрі
«Өрі
А
Кеу
Кеу
де
де
тын жай
тын жай
нел
нел
ді. Кеу
ді. Кеу
де
де
ши
ши
ры
ры
ға түс
ға түс
ті. Шыр ай
ті. Шыр ай
Ба
Ба
ғы
ғы
тын таң
тын таң
Н
Ене қы
Ене қы
ран дүр-дүр сіл
ран дүр-дүр сіл
пан ай
пан ай
на
на
ла
ла
сы
сы
де
де
сін
сін
де на
де на
мыс оты тұ
мыс оты тұ
тын жай
тын жай
ып жі
ып жі
де
де
сі
сі
-
лай!...
лай!...
ран дүр-дүр сіл
ран дүр-дүр сіл
П
де
де
қас
қас
сің. Бә
сің. Бә
рі 
рі 
ша
ша
қан
қан
шақ бол
шақ бол
ма, 
ма, 
дан 
дан 
бы
бы
лай 
лай 
өзің
өзің
лай!...
лай!...
В
сар бол
сар бол
сын деп, қас
сын деп, қас
нең ши
нең ши
ра
ра
тан
тан
дыр
дыр
дым. Ен
дым. Ен
қас
қас
қыр 
қыр 
ала
ала
ша
ша
ма-шар
ма-шар
б
рақ қы
рақ қы
ран тұ
ран тұ
қан
қан
ба
ба
. Жұ
. Жұ
мы
мы
рт
рт
ма бас
ма бас
тым. Жа
тым. Жа
сын деп, қас
сын деп, қас
а
ын шы
ын шы
ра
ра
ды. Со
ды. Со
ран тұ
ран тұ
қы
қы
рт
рт
с
қын тар
қын тар
та бас
та бас
ын шы
ын шы
ғар?
ғар?
– деп еді, ене
– деп еді, ене
ды. Со
ды. Со
дан кей
дан кей
п
ды да, қа
ды да, қа
лың жау
лың жау
та бас
та бас
та
та
ды. Ұя
ды. Ұя
а
пан
пан
да қа
да қа
қау көк
қау көк
ті шар
ті шар
тік те іліп жүр
тік те іліп жүр
с
ға тар
ға тар
тын
тын
бай!
бай!
да қа
да қа
лық
лық
ті шар
ті шар
ла
ла
ы
ге дем ала
ге дем ала
-
-
Все
учебники
Казахстана
на
OKULYK.KZ
*
Книга
предоставлена
исключительно
в
образовательных
целях
согласно
Приказа
Министра
образования
и
науки
Республики
Казахстан
от
17 
мая
2019 
года
№
217

137
М
А АН
ЫЗЫ
А А Н Н АН А А
 
М Н
М
Н А
4. Неліктен Халықаралық табиғат және табиғи ресурстарды 
қорғау одағы қыран, лашын, қырғиды қорғауға алып, оларды 
ше телге шығаруға тыйым салған деп ойлайсыңдар?
А
А
– зат есім нен не ме се зат тық ұғым да жұм сал ған бас қа 
да сөз тап та ры нан бол ған мү ше лер ді сын дық, са па лық, сан дық, ие лік 
жа ғы нан си пат тап, анық тап тұ ра тын тұр лау сыз мү ше. Сұ рау ла ры: 
қан дай? қай? қан ша? не ше? кім нің? не нің? 
Бай ла ны су түр ле рі – ма-
та су, қа бы су. Мы са лы:
 Он екі қа нат үй дің ке ре ге ле рін төрт жі гіт 
қол да сып, әрең жай ды. ( .Мү сі ре пов) 
Мұн да 
он екі қа нат үй 
де ген де 
қа бы са, 
үй дің ке ре ге сін 
де ген де ма та са бай ла ныс қан.
М
Да ра 
Қо қан ның 
қо ңы рау лы
 ба луа нын жы ғып­
ты. (М.Әуе зов)
үр де лі 
йге Мәкіштің өзімен құрбылас 
сұңғақ бой-
лы
 келіншек кірді. (М.Әуе зов)
й ір лі 
Қызыл балақ тың машы ғына бо йы үй рен -
ген
 жуас торы ат үрік кен жоқ. (М.Әуе зов)
А
 
М
Сын есім 
Жақ сы
 жі гіт сө зі не сақ тұ ра ды. (С.Аро нұлы)
Зат есім
Ал тын
 тақ та жат са да, ажа лы жет кен 
ер – па қыр. (Ше шен дік сөз)
Сан есім 
 Мың
 дос ты көп де ме гей сің, 
Бір
 дос ты аз де­
ме гей сің. (А. үгі не ки)
Есім дік тер, есім ше
Оспан 
мына
қимылға тіпті сүйсініп кетті. 
Жүрерін ерте ойлап, 
әзірлеген
сөздері осы 
еді. (М.Әуе зов) 
Ілік сеп тік те тұр ған 
есім сөз дер
Дү ние нің
 за ңы – 
би лік тің
 қо лын да. (С.То рай­
ғы ров)
2.
Оқы лым мә ті нін де гі қою қа ріп пен бе ріл ген сөз дер ді бас қа ма ғы-
на лас сөз дер мен ал мас ты рып, осы азатжол ды кө ші ріп жа зың дар. 
3.
 
Қыран құс пен балапанын сипаттап, дара, күрделі, үйірлі анық-
та уышқа мысал келтіріңдер. Қай сөз табынан жасалғанын анық-
таңдар. 
АР
3.
3.
Қыран құс пен балапанын сипаттап, дара, күрделі, үйірлі анық
Қыран құс пен балапанын сипаттап, дара, күрделі, үйірлі анық
та
та
уышқа мысал келтіріңдер. Қай сөз табынан жасалғанын анық
уышқа мысал келтіріңдер. Қай сөз табынан жасалғанын анық
таңдар. 
таңдар. 
РРММ
М
Оқы
Оқы
лым мә
лым мә
ті
ті
на
на
лас сөз
лас сөз
дер
дер
Қыран құс пен балапанын сипаттап, дара, күрделі, үйірлі анық
Қыран құс пен балапанын сипаттап, дара, күрделі, үйірлі анық
ААА
А
АА
тікте тұрған
сөздер
дер
Н
ННННННН
есімше
Оспан
Жүрерін
еді.
-
-
Мың
е гей сің.
П
ПППП
Жақ
Ж сы
жі гіт
Алтын
тақ та
– па қыр.
дос 
В
ВВ
келіншек
балақтың машы
лақ
В
жуас
жуас торы
торы ат
ВВ
сө зі не
б
бб
М
ңыра
ңы улы
у
ба луа нын
(М.Әуе зов)
(М.Әуе зов)
Мәкіштің өзімен құрбылас
(М.Әуе зов)
(М.Әуе зов)
тың машы
а
екі
ланысқан.
аа
ба луа нын
с
нысу түр
ре ге ле рін төрт
екі қа нат ү
қан.
п
сал
сандық,
ше. Сұраула
түрлері
төрт
аа
а
ған басқа
иелік
сс
с
с
с
сы
Неліктен Халықаралық табиғат және табиғи ресурстарды 
Неліктен Халықаралық табиғат және табиғи ресурстарды 
одағы қыран, лашын, қырғиды қорғауға алып, оларды 
одағы қыран, лашын, қырғиды қорғауға алып, оларды 
Все
учебники
Казахстана
на
OKULYK.KZ
*
Книга
предоставлена
исключительно
в
образовательных
целях
согласно
Приказа
Министра
образования
и
науки
Республики
Казахстан
от
17 
мая
2019 
года
№
217

138
4.
«Үкі – қа си ет ті құс» мә ті нін (10. mp3) тың дап, сұ рақ тар ға жау ап 
бе ріп, көтерілген мәселе бойынша ой тұжырымдаң дар. 
1. Қа зақ тар үкі нің қау ыр сы нын нен дей мақ сат пен тақ-
қан?
2. Үкі лер ге бай ла ныс ты қа лып тас қан қан дай на ным-
се нім бар?
3. «Үкі та ғу» де ген – қан дай салт-жо рал ғы?
4. Үкі лер жер бе ті нен жой ылып кет пес үшін не іс теу ке -
рек?
Мә тін бір не ше аб зац тан тұ ра ды. Бір аб зац та бір ой то -
лық тай ашы ла ды. Аб зац та ғы та қы рып тық сөй лем аб зац тың 
не гіз гі идея сын көр се те ді. Қол дау шы сөй лем дер та қы рып тық 
сөй лем де гі ой ды аша ды. Қо ры тын ды сөй лем аб зац та ғы ой ды 
қо ры тын дыл ай ды. Ой ды то лық ты ру үшін де рек тер мен мы -
сал дар да қо сы ла ды. Бұлар – қосымша ақпараттар. Аб зац 
жа ңа азатжол дан бас тала ды.
(А.Құл ма ғам бе то ва)
5.
Үл гі ге қа рап, «Мә се ле лер мат ри ца сы» кес те сін то лық ты рың дар. 
Шах мат та ғы ат тың жү рі сі ар қы лы үш жол ды да қа тыс ты рып, 
мә се ле ге қа тыс ты сөй лей тін та қы рып та рың ды таң даң дар.
Мә се ле 
ба лық тү рі нің 
құ рып ке туі
 Кім? Не? 
ба лық шы лар
Орын 
көл де
6.
«Ар тық бол мас біл ге нің» ай да рын да бе ріл ген мә лі мет ті пай да -
ла нып, «Ақ қу – ай дын сә ні» та қы ры бын да мә тін жа зың дар. Анық -
та уыш тардың қай сөз табынан жасал ға нын анық таңдар.
Та қы рып тық 2 сөй лем;
Қол дау шы 3 сөй лем;
Қо ры тын ды 1 сөй лем.
А
138
Р
та
та
М
М
М
6.
6.
«Ар
«Ар
тық бол
тық бол
ла
ла
нып, «Ақ
нып, «Ақ
та
та
уыш
уыш
А
АААААААА
А
Орын 
Орын 
Н
ННН
ба
ба
лық
лық
шы
шы
лар
лар
Н
Н
-
П
ле
ле
тың жү
тың жү
рі
рі
сі ар
сі ар
ты сөй
ты сөй
лей
лей
тін та
тін та
ППП
В
тала
тала
ды.
ды.
лер мат
лер мат
ри
ри
ца
ца
сі ар
сі ар
қы
қы
б
дау
дау
ры
ры
тын
тын
ды сөй
ды сөй
лық
лық
ты
ты
ру үшін де
ру үшін де
– қосымша ақпараттар. Аб
– қосымша ақпараттар. Аб
а
ды. Бір аб
ды. Бір аб
рып
рып
тық сөй
тық сөй
шы сөй
шы сөй
лем
лем
ды сөй
ды сөй
лем аб
лем аб
ру үшін де
ру үшін де
с
ды. Бір аб
ды. Бір аб
зац
зац
тық сөй
тық сөй
п
ғы?
ғы?
пес 
пес 
үшін не іс
үшін не іс
а
қан қан
қан қан
дай на
дай на
с
сат
сат
пен тақ
пен тақ
дай на
дай на
ным-
ным-
ы
ға жау
ға жау
ап 
ап 
Все
учебники
Казахстана
на
OKULYK.KZ
*
Книга
предоставлена
исключительно
в
образовательных
целях
согласно
Приказа
Министра
образования
и
науки
Республики
Казахстан
от
17 
мая
2019 
года
№
217

М
А АН
ЫЗЫ
А А Н Н АН А А
 
М Н
М
Н А
139

жүктеу/скачать 9,57 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: