У ұйымдарында ОҚу-тәрбие процесін ұйымдастырудың ерекшеліктері туралы

Білім беруде инклюзивтік үдерістерді дамыту мектеп ортасының техникалық немесе ұйымдастырушылық өзгеруін ғана емес, сонымен қатар білім беру философиясының өзгеруін де болжайды.

- әрбір бала - жеке тұлға;

- барлығы оқи алады;

- әр баланың бірегей ерекшеліктері, мүдделері, қабілеті және оқу қажеттіліктері бар;

- запрет на дискриминацию в любой форме;

- кез келген нысанда кемсітуге тыйым салу;

- қоғамның әрқайсысына қатысу құқығы;

- бір-біріне шыдамдылық;

- толеранттылық рухында тәрбиелеу, «әртүрлілікте үйлесім» (Төзімділік принциптерінің декларациясы // ЮНЕСКО, 1995)

Инклюзив мектептің қағидалары:

- барлық қызметкерлер инклюзияның құндылықтарын оң көңіл-күймен бөліседі және өз міндеттерін түсінеді;

- недискриминация;

- Тәуелсіздік пен оқушының жеке дербестігін құрметтеу

- қол жетімділік;

- қоғамға толық қосу және тарту;

- мұғалімнің, арнайы оқытушының, психологтың, мектеп әкімшілігінің, басқа мамандардың, ата-аналардың және оқушының бірлескен (командалық) жұмысы.

Білім беру ұйымдарында кедергісіз ортаны қамтамасыз ету (физикалық қолжетімділікті қоса алғанда) және білім беру процесін оқу барысында қиындықтарға тап болған оқушылардың қажеттіліктерін ескере отырып жүзеге асыру үшін қажетті материалдық база құрылуы тиіс (пандустарды, лифттерді, дәретханаларды, ойын аймақтарын жабдықтау, мамандар кабинеттерін қажетті жабдықтармен және дидактикалық материалдармен жабдықтау). Тосқауылсыз білім беру ортасын жобалау және модельдеу кезінде келесі ерекше қағидаттарды ескеру қажет:

1. Баланың сенімсіздік пен қорқыныш сезімін азайтуға мүмкіндік беретін ортаның белгілі бір пәндік және кеңістіктік ұйымдастырылуын болжайтын қауіпсіздік. Ол қол жетімді ережелер мен қорғау құралдарын пайдалана отырып, еркін бағдарлануға, қозғалуға және қажетті әрекеттерді орындауға мүмкіндік алады.

2. Мәдени маңызы бар нысандардың қанықтығы. Білім беру ортасы балаға үнемі әртүрлі ақпарат тасымалдаушылармен қарым-қатынасты қамтамасыз етеді (қоршаған орта туралы белгілі бір мәлімет береді), бұл оның танымдық белсенділігін, еріксіз және ерікті назарын, қызметін айтарлықтай ынталандырады.

3. Физикалық кедергілерді жоюға бағытталған ортаның қолжетімділігі(кең ойықтар, пандустар, тұтқалар).

4. Полисенсорлық қабылдау үшін қол жетімділік, ол білім беру ортасы әртүрлі сезім органдарынан ақпаратты кеңінен тарту мүмкіндігін ынталандырады және қамтамасыз етеді, жеке объектілерді қабылдау кезінде де, олардың арасындағы қарым-қатынастар да. Бұл өте маңызды, себебі мүмкіндігі шектеулі балалардың сенсорлық бұзушылықтары бар.

5. Мағыналық реттеу. Білім беру ортасындағы қарым-қатынастардың барлық түрлері белгілі бір ережелер жүйесіне сәйкес ұйымдастырылады, оларды түсіну және орындау баланың тіршілік әрекетінің тиімділігін едәуір арттырады.

6. Әлеуметтік қатынастар жүйесіне ену. Білім беру ортасын ұйымдастыру балаға оқиғалық қауымдастықты қамтамасыз етеді, оның белсенді өзара әрекеттесуін және қоршаған адамдармен қарым-қатынасын ынталандырады.

7. Даму сипаты. Баланың өз бетінше немесе айналасындағылардың көмегімен жеңе алатын ойластырылған кедергілер жүйесінің болуын болжайды.

8. Нақты және әлеуетті танымдық мүмкіндіктерді қорғау мен дамытуға бағдарлау. Білім беру ортасын ұйымдастыру баланы өзекті және жақын даму аймағында жұмыс істеу қажеттілігінің алдына қояды. Бұл қағида арнайы білім беруде маңызды қағидат болып табылады.

Психологиялық қолайлы жағдай жасау білім алушыларды ЕБҚ-мен бейімдеу үшін білім беру ұйымдарында оның пәндік-практикалық қоршаған ортасын орнатудан басталады. Бұл ретте бала үшін психологиялық жайлылықтың маңызды компоненттерінің бірі оның сыныптағы оқу орны болып табылады. Сыныптағы оқушыларды отырғызу мәселесін шешу кезінде кейбір ережелерді ұстануы қажет:

ЕБҚ бар балаларға қолайлы орындарын ұсыну қажет:

- оларды ынталы және жақсы үлгеруші оқушылардың жанында немесе оң рөлдік модельді тасымалдаушылардың жанында отырғызу керек;

- назар аударатын заттардың жанында отырғызудан аулақ болу;

- қауіпсіз, кедергілерден бос ортаны және жүріп-тұру үшін барабар кеңістікті қамтамасыз ету;

- тақтаны бөгде заттармен үймеуге болмайды;

- ЕБҚ бар бала отырған жерде тыныштық және тыныш аймақ құру;

- оқу орындарын оқушылар үшін икемді топтарда сабақта жұмыс істеуге және өзара іс-қимыл жасауға мүмкіндік беретін етіп ұйымдастыру.

Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымының (ЭЫДҰ) елдері мектеп оқушыларда оқуға қиындық туғызатын себептердің үш тобын бар, соның салдарынан – ерекше білім беру қажеттіліктерін қарауды ұсынады:

- бала дамуының бұзылуы;

- мінез-құлық және эмоциялық мәселелер;

-өмірдің қолайсыз жағдайлары (әлеуметтік, психологиялық, экономикалық, лингвистикалық және т. б. мәселелер). Ерекше білім беру қажеттілігі-бұл әр оқушыны оқытуда табысты болуын қамтамасыз ету мақсатында психологиялық-педагогикалық әдістермен жүзеге асырылатын оқу үдерісінде көмек пен қызмет көрсету қажеттілігі. Жалпы білім беруді дамыту инклюзивтілік қағидатын негізге ала отырып, білім беру процесінің барлық қатысушылары:

1) кедергілер мен проблемалар емес, ресурстар ретінде мүмкіндіктердің алуан түрлілігін қарастыру. Мұғалімнің педагогикалық шеберлігін жетілдіру және оқытудың жоғары сапасын қамтамасыз ету үшін қоғамдағы толерантты мінез-құлық мәдениетін тәрбиелеу ресурстары. Бір оқушының қиындықтарын жеңуге қатысты жұмыс, әдетте, басқа балаларға да пайда әкеледі;

2) оқудағы жоғары жетістіктері бар оқушыларға ғана емес, сыныптың барлық оқушыларына бағдармен оқу үдерісін құру;

3) Ерекше білім беру қажеттілігі бар оқушыларды тек мамандармен (логопед, арнайы педагог, психолог, жеке көмекші) ғана емес, барлық білім беру процесіне қатысушылар тарапынан қолдауды қамтамасыз ету.

4) оқу үрдісінде оқушыларға көмек көрсету мәселелерін шешуге командалық тәсілді қолдану;

5) оқушыларға қолдау көрсету және ұйымдастыру кезінде "жапсырмаларды" ілуден бас тарту. Көмекті – тек қана «инклюзивщиктерге» емес, оқушылар қауымдастығының толық құқықты мүшелеріне көрсетіледі, "ерекше"," дағдарыстық"," инклюзияға жататын " балаларға. Жапсырмаларды ілу кемсітушіліктің көрінісі болып табылады. ҚР Мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандартына (бастауыш, негізгі орта және орта) сәйкес "ерекше білім беру қажеттіліктері бар білім алушылар үшін ерекше білім беру қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында арнайы жағдайлар жасалады" [ХХ]. Қазіргі уақытта ҚР Білім беру жүйесінде ерекше білім беру қажеттілігінің қатарына жатқызады:

1. 
   Оқу жоспары мен оқу бағдарламаларының өзгеруінде (қысқартылған немесе жеке бағдарлама бойынша оқыту);
   
2. 
   оқыту нәтижелерін бағалау тәсілдерін (оқушының жетістіктерін) өзгерту);
   
3. 
   оқытудың вариативті, арнайы және балама әдістерін қолдануда;
   
4. 
   оқулықтарды, оқу құралдарын таңдауда, Жеке оқу материалдарын пайдалануда;
   
5. 
   оқыту нысанын таңдауда;
   
6. 
   кедергісіз орта құру және оқу орнын бейімдеу;
   
7. 
   орнын толтырушы және техникалық құралдарда;
   
8. 
   арнайы психологиялық - педагогикалық көмек (психолог, логопед, арнайы педагог (олигофренопедагог, сурдопедагог, тифлопедагог));
   
9. 
   педагог-ассистенттің көмегі;
   

Оқу қиындықтарының сипаты мен айқындылық дәрежесіне байланысты білім алушыда біреуден бірнеше ерекше білім алу қажеттілігі анықталуы мүмкін. Оқушылардың ерекше білім алу қажеттілігі білім алудың кез келген кезеңінде пайда болуы мүмкін. Арнайы жағдайлар жасау бойынша мектеп жұмысының күтілетін нәтижесі және оқу үрдісінде оқушыға психологиялық-педагогикалық қолдау көрсету болып табылады.

а) оқушының мектепке, мұғалімдерге, сыныптастарға жағымды көзқарасы;

ә) жалпы білім беру, қысқартылған немесе жеке бағдарлама шеңберіндегі академиялық табыстылық;

б) оқушының әлеуметтік бейімделуі. Білім алушыларды психологиялық-педагогикалық қолдау ерекше білім беру қажеттілігін бағалау негізінде жүзеге асырылады. Ерекше білім беру қажеттіліктерін бағалау-бұл анықталған оқу қиындықтары мен олардың пайда болу себептері негізінде оқу үрдісінде оқушының қолдау түрлерін, нысандары мен көлемін анықтау. Қажеттіліктерді бағалау, білім алушыларды қолдау сияқты деңгейлік сипатқа ие. Бір деңгейді қолдаудан қолдаудың қарқындылығын арттыру жағына да, қолдауды азайту жағына да басқа деңгейді қолдауға көшу мүмкіндігі бар.

Оқушының қажеттіліктері мен қолдауын бағалаудың бірінші деңгейі. Бағалау мен қолдауды тікелей мұғалім жүзеге асырады. Мұғалім бірінші болып қалыптастырушы бағалау барысында оқытудың қиындықтарын анықтайды. Оның міндеті-қиындықтар сипатын, олардың пайда болу себептерін өз бетінше анықтау, оқушының қалыптасатын білімдеріндегі олқылықтарды анықтау. Алынған ақпараттан негізінде мұғалім сыныпта оқушыны сабақта қолдауды ұйымдастыруы керек(жеке көзқарас). Мұғалім тарапынан оқушыны қолдау тәсілі келесі іс-шаралар болуы мүмкін:

1. 
   оқытудың вариативті, арнайы әдістерін қолдану методі; "кішкентай қадамдар", пәндік қызметке және көрнекілік құралдарына сүйену, пәндік және ақыл-ой іс-әрекеттерін" жаңғақ"," Алға жүгіру", зерделенгенді үздіксіз қайталау, зерделенетін ұғымдарды салыстыру және қарама-қарсы қою тәсілдерін пайдалану және т. б.;
   

3) оқыту нәтижелерін бағалау тәсілдерінің (процедураларының) өзгеруі: қысқа, баяу, қайталау, мұғалімнің ауызша нұсқауы (жазбаша нұсқаудың орнына); жұмысты орындау үшін қосымша уақыт беру; тапсырмаларды тек ауызша/жазбаша орындауға мүмкіндік беру; планшетті, ноутбукты пайдалана отырып, жазбаша бақылау тапсырмасын орындау мүмкіндігі;

4) бақылау материалдарын өзгерту: Нұсқаулық тұжырымдарын бейімдеу - тапсырманы орындау кезеңдеріне сәйкес оны бірнеше бөліктерге бөлу; бақылау тапсырмаларының санын азайту; барлық сынып үшін бақылау тапсырмаларынан ерекшеленетін жеке бақылау тапсырмалары (жеке оқу мақсаттарына сәйкес); бақылау тапсырмасын орындауды жеңілдететін иллюстрациялық және басқа да тірек материалдарын (кестелерді, схемаларды, үлгілерді, анықтамалық материалдарды) пайдалану және т. б.

5) сыныптағы оқу орнын анықтау және бейімдеу (бірінші партада, беделді оқушының жанында, соңғы партада, біреуі партада, оқу тапсырмаларының бір бөлігін конторкада тұрып орындау мүмкіндігі бар және т. б.)

Егер баланың барлық күш-жігеріне және мұғалімнің жеке көмегіне қарамастан, бір және одан да көп негізгі пәндер бойынша оқу бағдарламасын меңгеруде қиындықтар бір тоқсан ішінде сақталса, онда мұғалім психологиялық-педагогикалық сүйемелдеу қызметіне (психолог, логопед, мұғалім-дефектолог)көмекке өтініш жасайды.

Оқушының қажеттіліктері мен қолдауын бағалаудың екінші деңгейі. Қажеттіліктерді бағалау мен қолдауды тек мұғалім ғана емес, сонымен қатар психологиялық-педагогикалық сүйемелдеу қызметі мамандарының командасы (психолог, логопед, дефектолог мұғалім, әлеуметтік педагог) жүзеге асырады. Оқушының мамандардың көмегіне қажеттілігін бағалауды жүргізу үшін оқушының ата-анасының жазбаша келісімін алу қажет. Әрбір маман қажетті әдістер мен әдістемелерді қолдана отырып, оқушыларды оқытудың қиындықтарын тудыратын себептерді анықтау мақсатында психологиялық, логопедтік, арнайы педагогикалық тексеру жүргізеді. Зерттеу барысында маман оқушы дамуының әлсіз жақтарын ғана емес, сондай-ақ оқудағы табысты болу үшін оқушының қолда бар ресурстарын да анықтайды. Тексеру нәтижелері бойынша мамандар:

- оқушының оқу бағдарламасын қысқарту қажеттілігі;

- қандай мамандардың көмегі оқушыға оқу қиындықтарын жеңуге мүмкіндік береді (психолог, логопед, әлеуметтік педагог);

- оқытудың қандай әдістері мен тәсілдері неғұрлым тиімді болып табылады;

- оқушының оқу орнын қалай бейімдеу керек. На основании причин трудностей в обучении, которые были выявлены психологом, логопедом, учителем-дефектологом, социальным педагогом определяется содержание индивидуальной программы психолого-педагогического сопровождения ученика специалистами сопровождения и учителем. На основании причин трудностей в обучении, которые были выявлены психологом, логопедом, учителем-дефектологом, социальным педагогом определяется содержание индивидуальной программы психолого-педагогического сопровождения ученика специалистами сопровождения и учителем. Мұғалім мен мамандардың көмегі қысқартылған оқу бағдарламасын (1-3 оқу тоқсан бойы) табысты меңгеруіне әкелмеген жағдайда, сүйемелдеу қызметі оқушылардың ата-аналарын ұсынымдар алу үшін психологиялық-медициналық-педагогикалық консультацияға жіберу туралы шешім қабылдауы мүмкін (ата-аналардың келісімімен).

Оқушының қажеттіліктері мен қолдауын бағалаудың үшінші деңгейі. Оқушының қажеттілігін бағалау психологиялық-медициналық-педагогикалық консультацияның мамандарымен анықталады. ПМПК қажеттілігін бағалау нәтижесі бойынша оқушыға дефектолог-мұғалімнің, мұғалім ассистентінің көмегі ұсынылуы мүмкін, білім алу нұсқалары ұсынылуы мүмкін: тұрғылықты жері бойынша жалпы білім беру сыныбында, арнайы сыныпта, арнайы мектепте. ҚР "Білім туралы" Заңының 49 бабына сәйкес білім беру ұйымын таңдау оқушының ата-аналарына қалады. Ата-аналар тұрғылықты жері бойынша мектепті таңдаған жағдайда, мектеп ПМПК-ның ұсынымдарына сәйкес (ҚР БҒМ № 595 бұйрығына сілтеме 25. Оқушының қажеттілігін бағалау алгоритмі (ПМПК ұсынымы бар) және оның психологиялық-педагогикалық қолдауын қамтамасыз ету ҚР БҒМ "Түзету педагогикасының ұлттық ғылыми-практикалық орталығы" ММ сайтында орналасқан "жалпы білім беретін мектепте ерекше білім беру қажеттіліктері бар балаларды психологиялық-педагогикалық сүйемелдеу" әдістемелік ұсынымдарында ұсынылған. http://special-edu.kz/.

Ол төмендегі кестеде ашылған 12 қадам арқылы іске асырылады. Әдістемелік ұсынымдарда мұғалімдер мен мамандар кестеде көрсетілген құжаттардың нысандарын және қолданыстағы нормативтік құжаттар шеңберінде мектеп жұмысын ұйымдастыруға, сүйемелдеу мамандарының егжей-тегжейлі нұсқауларын табады. Оқушының ерекше білім алу қажеттіліктерін қанағаттандыру және бағалау кезеңдерінде мұғалімдердің, психологиялық-педагогикалық сүйемелдеу қызметі мамандарының, ата-аналардың өзара іс-қимыл алгоритмі.

127- кесте - Ата-аналардың өзара іс-қимыл алгоритмі.

Мұғалімнің, ата-аналардың іс-әрекеттері	Психологиялық-педагогикалық сүйемелдеу қызметі мамандарының іс-әрекеттері
1.Мұғалім ЕБҚ оқушымен танысады. ПМПК қорытындысы мен ұсынымдарын зерделейді. (қыркүйектің бірінші аптасы)	1. Мамандар мектеп оқушыларының тізімін жасайды. ПМПК қорытындысы мен ұсыныстарын зерделейді (қыркүйектің бірінші аптасы). 1-нысан.
2. Мұғалім ата-аналармен әңгіме өткізеді, оқушы туралы мәлімет жинайды, оларға сауалнама (1а нысан) және коммуникативтік паспорт (1в нысан) толтыруды ұсынады. (1-2 апта қыркүйек)	2. Ата-аналармен әңгіме өткізеді, оқушы туралы мәліметтерді жинайды, әңгімелесу хаттамасына мәліметтерді енгізеді. 1Б нысаны. (1-2 апта қыркүйек)
3. Мұғалім бірнеше күн бойы ЕБҚ-мен оқушыны бақылап, "сабақта оқушыны бақылау хаттамасы" ағымдағы нысанын толтырады (2а-нысан). (1-3 қыркүйек күндері)	3.ЕБҚ-мен оқушыны бірнеше күн бойы бақылап отырады, "сабақта оқушыны бақылау хаттамасы" ағымдағы нысанын толтырады (2а-нысан). (1-3 қыркүйек күндері)
4. "Сабақта оқушыларды бақылау хаттамасы" қорытынды нысанына бақылау нәтижелерін жинақтайды (2б нысаны). (2-3 апта қыркүйек)	4."Сабақта оқушыларды бақылау хаттамасы" (2б нысаны) қорытынды нысанына бақылау нәтижелерін жинақтайды. (2-3 апта қыркүйек)
2 б нысаны жылдың басында, бірінші жарты жылдықтан кейін және жылдың аяғында толтырылады, яғни оқушының даму динамикасы мен табысты оқуы мониторингінің құралы болып табылады.
5 Мұғалім оқушының оқу жетістіктерін критериалды бағалауды жүргізеді. Бағдарламаны меңгерудегі қиындықтар мен олқылықтарды анықтайды.	5.Оқушының оқытудағы қиындықтардың нақты себептерін (психологиялық, педагогикалық, логопедтік, әлеуметтік) зерттеуге бағытталған жеке тексеру жүргізеді. Хаттамалар толтырады.
6. Ата-аналарға бақылау, әңгімелесу және сауалнама жүргізу және оқушының оқу жетістіктерін "оқушының сипаттамасы" (3-нысан) түрінде қорытады.	6. Бақылау, әңгімелесу, ата-аналарға сауалнама жүргізу және "оқушының сипаттамасы" нысанында тереңдетілген зерттеу нәтижелерін қорытады (3 нысан))
3-нысан жыл басында, бірінші жарты жылдықтан кейін және жыл соңында оқушының даму серпіні мен табысты оқуы мониторингінің нәтижелерін тіркеу ретінде толтырылады.
7. Оқушының ерекше білім алу қажеттіліктерін алқалық (мамандармен және ата-аналармен) талқылауға және психологиялық-педагогикалық қолдау мазмұнын анықтауға қатысады.	7.Оқушының ерекше білім алу қажеттіліктерін алқалық (мұғаліммен және ата-аналармен) талқылауды және оқушының психологиялық-педагогикалық қолдау мазмұнын анықтауды ұйымдастырады және өткізеді.
8.Оқушылар туралы барлық мәліметтерді талқылау нәтижесінде оқушыны оқытуда қиындықтар, олардың пайда болу себептері мен механизмі белгіленеді. "Оқушының жиынтық сипаттамасы" құрастырылады.) Бұл нысан маманның жеке жұмысының тиімділігінің мониторингі ретінде жылдың басында, бірінші жартыжылдықтан кейін және жылдың аяғында толтырылады
9. Психологиялық-педагогикалық сүйемелдеудің жеке бағдарламасын (оның ішінде қысқартылған немесе жеке оқу бағдарламаларын) жасауға қатысады. (5-нысан)	8. Психологиялық-педагогикалық сүйемелдеудің жеке бағдарламасын (оның ішінде қысқартылған немесе жеке оқу бағдарламаларын) жасауға қатысады. (5-нысан)
10. Жеке тәсілдеумен және оқытудың арнайы әдістері мен бағалау тәсілдерін пайдаланумен қысқартылған немесе жеке оқу бағдарламасына сәйкес оқытады.	10. Маманның оқушымен жеке жұмыс бағдарламасына сәйкес оқушымен жеке (кіші топтық) дамыту жұмыстарын жүргізеді.
11.Оқушының оқу жетістіктеріне мониторинг жүргізеді және нәтижелерін қорытады.	11.Оқушының дамуы мен жетістіктеріне мониторинг жүргізеді және оның нәтижелерін қорытады.
12. Қажеттіліктер мен қол жеткізілген нәтижелерді қайта талқылауға қатысады. Келесі тоқсанға қысқартылған немесе жеке бағдарламалардың мазмұнын талқылайды (қажет болған жағдайда).	12. Қажеттіліктер мен қол жеткізілген нәтижелерді қайта командалық талқылау жүргізеді. Сүйемелдеудің жеке бағдарламасына өзгерістер енгізеді, келесі тоқсанға (қажет болған жағдайда) жеке оқу бағдарламаларын қысқартуға немесе жасауға қатысады.

Қазіргі мектепте білім беру үдерісін жетілдіру тек оқылатын пәндердің мазмұнын өзгертумен қатар, оқыту әдістемелеріне деген көзқарасты өзгертумен қатар, әдістемелік тәсілдер арсеналын кеңейтумен қатар, сабақ барысында білім алушылардың қызметін белсендірумен де қамтылады. Оқушының пассивті әсер ету нысаны болмауы маңызды. Сондықтан оқушылардың танымдық белсенділігін арттыру, ой-өрісін кеңейту және олардың жалпы мәдениетін арттыру үшін сабақта қолданылатын оқытудың ең оңтайлы түрлерін, әдістер мен тәсілдерді, технологияларды анықтау қажет.

Инклюзивті білім беру-бұл жеке ерекшеліктерді ескере отырып, жеке тұлғаға бағытталған оқыту әдістерін қолдану негізінде білім беру қызметін ұйымдастыру арқылы сапалы оқытуға тең қолжетімділікті қамтамасыз етудің кешенді процесі.

Инклюзивтік тәсіл - ерекше білім беру қажеттілігі бар оқушыларды жаппай мектепте оқыту қиындықтарына бейімдеу емес, бүкіл мектепті реформалау және осындай оқушылардың ерекше білім беру қажеттіліктерін ескеру және әрбір баланы оқу процесіне тарту үшін оқытудың өзге де педагогикалық тәсілдерін іздеу.

Мектептің әрбір педагогы инклюзия – жалпы білім беретін мектепте ерекше білім беру қажеттілігі бар баланың физикалық болуы ғана емес екенін түсінуі және қабылдауы тиіс. Бұл мектептің өзін, мектеп мәдениетін және білім беру үдерісіне қатысушылардың қарым-қатынас жүйесін өзгерту, педагогтар мен мамандардың тығыз ынтымақтастығы, ата-аналарды баламен жұмыс істеуге тарту.

Ерекше білім беру қажеттілігі бар балаларды оқыту үдерісінде педагогтар мен ата-аналар арасындағы өзара қарым-қатынас маңызды рөл атқарады. Ата-аналар өз баласын жақсы біледі, сондықтан педагог бірқатар мәселелерді шешуде олардан құнды кеңес ала алады. Мұғалімдер мен ата – аналардың ынтымақтастығы әр жағынан жағдайды қарауға көмектеседі, демек, ересектерге баланың жеке ерекшеліктерін түсінуге, оның қабілетін анықтауға және дұрыс өмірлік бағдар қалыптастыруға мүмкіндік береді.

Мектептің негізгі міндеті бүгін – ашып, даралық баланы, оған көмектесуге көрінуі, дамуы мүмкін, устояться сыйлауға таңдау тұрақтылығы мен әлеуметтік әсерлерге. Оқыту процесінде әр баланың даралығын ашу заманауи мектепте инклюзивті білім беруді құруды қамтамасыз етеді. Мұндай оқытудың мақсаты бірыңғай сынып ұжымында "орташаланған" оқушыға емес, жеке-жеке танымдық мүмкіндіктерін, қажеттіліктері мен мүдделерін ескере отырып, жеке-жеке жұмыс істеуге мүмкіндік беретін психологиялық-педагогикалық жағдайлар жүйесін құру болып табылады.

Мұғалім сабақ беру тәсілдерін өзгертуге және заманауи технологиялар мен әдістерді қолдануға ұмтылатын сабақтарды дайындауды диагностикадан, яғни білім алушылардың білім алу қажеттіліктерін түсінуден бастау маңызды. Әсіресе, бұл бастауыш мектепте маңызды, өйткені оқушылардың практикалық біліктері мен дағдылары арқылы оқу, жазу, есеп, рефлексия және т. б. сияқты өзіндік пәндік есептер мен негізгі оқу дағдыларын концептуалды түсіну қалыптасады.

Білім алушылардың білім алу қажеттіліктерін зерттеу үшін жоғарыда сипатталған, сондай-ақ Академия сайтында (https://nao.kz) берілген әдістемелік ұсынымдарда жазылған.

Педагог балалардың білім беру қажеттіліктерін зерттеген және түсінген кезде оқытуды саралау, оқу бағдарламасының шеңберін кеңейту мүмкіндігі пайда болады, тіпті үлгермеген оқушының беделі де көтеріледі. Сабақ түрлері мен оқыту әдістері әр түрлі болуы мүмкін және бұл нақты сабақтың мақсатына, тақырыптың ерекшелігіне байланысты, бірақ ең бастысы білім алушыларда қандай білім алу қажеттілігі бар. Оқыту технологиясын таңдаудың тиімділігі және оның ЕҚБ бар балаларға бейімделуін рефлексия технологиясының көмегімен анықтауға және өлшеуге болады.

Оқытудағы Рефлексия-білім беру субъектісінің өз қызметін сезіну үдерісі. Рефлексия субъектінің пәндік білімі мен қызметінің мазмұнына жатады, оның нәтижелерін бекіту және одан әрі оның нәтижелілігін арттыру мақсатында жүзеге асырылған қызметті зерттеуді білдіреді. Сабақта оқушының рефлексиясын ұйымдастыру технологиясы келесі кезеңдерден тұрады:

- пәндік қызметті орнату;

- орындалған іс-әрекеттердің бірізділігін қалпына келтіру;

- іс-әрекеттердің жасалған реттілігін зерделеу;

- нәтижелерді қалыптастыру;

- келесі қызметте гипотезаларды тексеру. Оқу үрдісінде өз қызметінің нәтижесінде оқушы рефлексия арқылы білім алуға өзгеретін тәжірибеге ие болады. Бұл білімдер өзі алған ақпараттан оқушы ақпараттың мағынасын түсінетін, оған белгілі бір қарым-қатынасты қалыптастыратын, осы ақпаратқа қатысты өзін-өзі анықтайтын ақпараттармен ерекшеленеді. Оқушы өзінің бастапқы білім деңгейін және түсінігін түсінеді, оны соңғы деңгеймен салыстырады, оның өзгерісінің не екенін және қаншалықты (сапалық және сандық) болғанын анықтайды.

Рефлексия мақсатты болжаумен байланысты, өйткені қойылған мақсаттарға жету жолдарын түсіну болып табылады. Осылайша, оқушыға қатысты ол тәрбиелеу функциясын орындайды.

Егер мұғалім оқушының рефлекциясын сабақ мақсатында және күтілетін нәтижелермен байланыстырса, онда кері байланыс педагогикалық жұмыстың көптеген мәселелерін түсіндіреді. Ал, дәлірек айтқанда, оқушы оқу материалын түсінеді ме және мұғалімнің балаға білім алуын жоспарлауға көмектесті ме? Мұғалім өз сыныбындағы жұмыстың тиімді әдістерін қаншалықты пайдаланды?

Сонымен қатар, мұғалімнің рефлексиясы зор маңызға ие және ол сабақта оқыту әдістерін іздестіруді, таңдауды, қолдануды және нәтижелілігін анықтайды.

Рефлексивті үдерістер педагогикалық есепті шешудің әр кезеңінде, өздерін әртүрлі көрсете отырып, бар. "Ақпарат беру бойынша сарапшы" рефлексиялық позицияда мұғалім өзінің жоспарланған іс-әрекеттерін талдау пәні ретінде жасайды, яғни оның санасының рефлексиялық процестері алдағы сабақтың мазмұнына қарайды және құрастырушы сипатқа ие болады. Мұғалім өзінің жобалық іс-әрекеттерін рефлексивті бағалауды оқушылардың нақты жеке ерекшеліктеріне, олардың даму мүмкіндіктеріне сәйкес жасайды. Бұл оған күрделі, қызықты емес, мұғалімнің ең маңызды кәсіби біліктерінің бірі болып табылады. Педагогтің рефлексивтік қызметінің жүйесі төменде берілген 2 сызбада айқын көрсетеді.

2- сызба. Педагогтің рефлексивтік қызметінің жүйесі

Мұндай жағдайларда ҚББ-мен оқитын оқушы үшін пәндік бағдарламалардың мазмұнына оқушының "күшті" және "әлсіз" жақтарына байланысты қысқарту немесе өзгерту жағына өзгерістер енгізуге болады. Оқушылардың ерекше қажеттіліктері мен жеке мүмкіндіктерін ескере отырып, білім алушылар үшін әзірленген жеке оқу бағдарламалары мектептің педагогикалық кеңесінде бекітіледі. Жеке оқу бағдарламасын іске асыру кезінде мұғалім келесі іс-әрекеттерді жоспарлау үшін әрбір сабақты талдай отырып, рефлексия қызметін үнемі жүргізуі қажет.

Бағдарламаның жаңартылған мазмұнында педагогтарда сабақтардың кодталған мақсаттарын таңдай отырып, сабақтарды жоспарлауға мүмкіндік пайда болады. Мақсаттардың өзінде оқу дағдыларын дамыту үшін дәйекті іс-қимылдар салынған. Мұғалім оқытудың мақсатын оқушының рефлексиясымен байланыстырып, жұмыстың тиімді әдістерін іздеу үшін осы әмбебап тәсілді қолдану қажет. Педагогтың мақсаты мен құндылығының саны оқушылардың бағдарламасы мен мүмкіндіктерімен анықталады деп түсінуі қажет. ЕБҚ бар бала оқитын сыныпта мұғалімнің оқыту әдістерін таңдау мүмкіндігі бар, үнемі сұрақтарға жауап бере отырып: қандай мақсатқа қол жеткізуге болады? ЕБҚ-мен баланың қажеттіліктеріне сүйене отырып, мақсаттарды қалай өзгертуге болады? Сабақтың қойылған мақсаттарына жету үшін қандай әдістер мен тәсілдерді қолдану керек? Оқушының жеке бағдарын іске асыру кезінде қойылған мақсатқа қол жеткізгендігінің (бала қандай іс-әрекеттерді орындайды? Қалай орындайды? Оған не көмектесті? Бұл мүмкін болды? Бұл кедергі?)?

Тоқсан соңында пән мұғалімдеріне білім алушының оқу жетістіктерінің қорытындысы бойынша қорытынды жасау және қажет болған жағдайда жеке оқу бағдарламасына түзетулер енгізу ұсынылады.

Оқу жетістіктерін бағалау ерекше білім беру қажеттіліктерін, білім алушының ЖБП-мен жеке мүмкіндіктерін және өзінің жетістіктерімен салыстырғандағы прогрессті ескере отырып жүргізіледі.

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2008 жылғы 18 наурыздағы № 125 бұйрығына өзгеріс енгізу туралы «Білім алушылардың үлгерімін ағымдағы бақылау, аралық және қорытынды аттестаттау жүргізудің үлгі ережесін бекіту туралы" 14-8-тармақта" ерекше білім беру қажеттіліктері бар білім алушыларды бағалау кезінде мұғалім сараланған немесе жеке тапсырмаларды пайдаланады, сондай-ақ білім алушының ерекшеліктерін ескере отырып бағалау критерийлеріне өзгерістер енгізеді "деп көрсетіледі. .

Осыған байланысты, жаңартылған мазмұнның бағдарламаларының ерекшеліктеріне сүйене отырып, ЕБҚ бар балаларға арналған БЖБ және ТЖБ тапсырмаларын әзірлеу кезінде оқу мақсаттарын, критерийлерін, дескрипторларды, тапсырмаларды саралау ұсынылады.

Қорытынды аттестаттау мәселесі бойынша жоғарыда көрсетілген бұйрықта 57-тармақта мыналар көрсетіледі: "ерекше білім беру қажеттілігі бар білім алушыларды және жеке оқу бағдарламалары бойынша білім алушыларды қорытынды атестаттауды өткізу қажеттілігі туралы мәселені білім алушылардың жеке ерекшеліктеріне сәйкес педагогикалық кеңес шешеді".