Үерахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
жүктеу/скачать 0,69 Mb.
|
АХМЕДИ-ЫСҚАҚОВ-Қазіргі-қазақ-тілі
- Бұл бет үшін навигация:
- -дай (-дей„.)
| -дай, -дей, -тай, -тей жұрнақтары біріншіден, есеп-
204 тік сан есімдерге тікелей жалғанады. Мысалы: Мектепте төрт жүз елудей бала оқуы керек (С. Мұканов) -дай (-дей„.) қосымшасыныц есептік сандарға қосы- льіп болжалдык сан есімдер жасаудағьі ролі барльіқ жағдайда үнемі бірдей емес. Мысалы, бұл косымша бір- лік саны косарланған формаларға, сондай-ақ, ондық, жүздік, мындык көбейтілмелі сандарға көбірек қосы- лады. -дай (-дей) жұрнағы есептік сан есімдер тікелей тір- кесіп анықтайтын мезгілдік, көлемдік мағьіналы есім- дерге жалғанады да, болжалдық үғым тудырады. Мы- салы: Сол жолды біз жеті сағаттай жүріппіз (С. Мүқа- нов). -ер жұрнағы ете кене форма, қазіргі қазак тілінде тек бірер деген бір сөзде ғана сақталып калған. Мыса- льг Бірер адам машина қасында қалып, бірер адам ең жақын деген елге жаяу кетті (С. Мұқанов). Болжалдық сан есімдердің синтаксистік тәсіл бойын- ша жасалуының да екі түрлі жолы бар. Біріншіден, бол- жалдық сан есімдер есептік сан есімдердің я өзді-өзі қо- сарлануы арқылы, я жинақтық сан есімдермен қосарла- нуы арқылы жасалады (ондай болжалдықсан есімдердің құрамындағы компоненттердін екеуі де дара сөздер бо- лып келуі мүмкін). Мысалы: Үш-төрт жылғы әдетің, езіңе болар жендетің (Абай). Күрделі болжалдык сан есімдердін күрамдарындағы компоненттердің екеуі де дара сандардан болатыны сияқ- тьі, не екеуі де бірдей, не біреуі (я алдынғысы, я сонғы- сы) күрделі сан есімдер болып келуі де мүмкін. Мыса- лы: Біздің совхозға келгендердің жиырма бес-отыз про- центі жасамыс адамдар (С. Мұқанов); Жолдыбатыр ер жетіп он бес-он алтыға келеді (Қазақ ертегілері). Болжалдық сан есімдердін синтаксистік тәсіл арқылы жасалуына іиақты, шамасында, тарта, қаралы, жуық, ас- там, іиамалы сияқты сөздер де қатысады. Ондайда сан есім сөздер каншалық дәл өзінің мағынасында қолданыл- ғанымен, жетегіне іліккен сөздер ол сан есімдерге бол- жалдық мән үстемелеп отырады. Мысалы: жиырма иіақты сиыр; жүз қаралы жылқы. Болжалдык сан есімдер де өзгеріске көп үшырамай- ды. Олар да тек субстантивтеніп қолданылған жағдайда ғана көптік, септік, тәуелдік жалғауларын кабылдайды. Онда да болжалдық сан есімдерге жалғанған көптік жал- ғаулары көптік мағынада емес, жалғанған сездеріне тұс- 205 палдау және болжалдау мағына жамап, біршама жұр- нақтық қасиетке ие болып кетеді. Мүндай жағдайда көптік жалғауы үнемі өзінен соқ септік жалғауларьіның жалғануын немесе іиамасы сезінің тіркесе қолданылуын қажет етеді. Мысалы: Ондарға келгенше, Асаубайдың өмірден алғаны да осы ғана еді (М. Тиесов). Сәтемір жетілерде атасынан жетім ңалыпты (Ы. Алтынсарин). Бөлшектік сан есімдер Бөлшектік сан есімдер — негізінде таза математика- лык үғымға байланысты туған сөздер. Олар белгілі бір заттар мен күбылыстардың сандьіқ бөлшегін білдіреді. Мысалы: Бүкіл Совет жерінде бес миллион гектарға ңа- мыс өседі екен, соның үштен екісі Қазақстанда (С. Мү- қанов) дегенде үштен екісі сөзі жалпы бес миллион қа- мысты үш бөлгендегі екі бөлігін көрсетіп түр. Бөлшектік сан есімдер қүрамьі жағьінан күрделі бо- лып келеді де, есептік сан есімдердің синтаксистік тәсіл- мен тіркесе айтылуы арқыльі жасалады. Ондай тіркесте- ғі сөздерге тіліміздің қазіргі нормасында қолданылатын белгілі грамматикалық түлғалардьщ бірі міндетті түрде косылып айтылуы дағдылы заңға айналған. Ал ондай грамматикалық қосымшалар мьінадай үш түрлі: жүктеу/скачать 0,69 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|