Үерахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
жүктеу/скачать 0,69 Mb.
|
АХМЕДИ-ЫСҚАҚОВ-Қазіргі-қазақ-тілі
| § 87. ДЕ ЕТІСТІГІ
Де етістігі сөнлеу және ойлау етістіктері деп атала- тын топқа (сөйле, айт, болжа, ойла т б.) жатады да, олардыц ішінеи көбінесе айт, сөйле етістіктеріне снно- ним ретінде жұмсалады. Бірак семантикасы мен функ- циясыныи жан-жақтылығы жағынан болсьш, елгсзекті- гі мен колданылу кабілеті жағынан болсын езге сөйлеу етістіктерінің бірде-біреуі де етістігіне барабар бола ал- майды. Өйткені, айт, сөйле... етістіктері тек өздерінін. негізгі мағынааарыиың шеңберінде гана, негізгі кызмет- терінің аясында ғана колданылса, де етістігінін ерісі олардан гөрі әлдеқайда кең. Мысалы: не айтты? не ту- ралы сөйледі? ештеңе айтты ма? тәрізді сұраулардың орныиа не деді? еіитеңе деді ме? деп айтуға болатыны сияқты, әдеттегі карым-қатынас процесінде қажетіне карай жұмсала беретін сөз тіркестерін, жай және күр- малас сөйлемдерді, сондай-ақ, әлденеше сөз тізбектері мен бүтіндей тіркестерді бөліп-беліп саралап та кемесе бәріи жинап-теріп, түгелімен көмкере келіп, де, деп, де- ген, дейтін... формалар аркылы үйіріп әкеліп бүгуге бо- лады және оларды ой желісінің тілегіне орай әрі қарай тағы да жалғастыра беруге де болады. Осы жағдайдың бәрінде де бүл етістік өзінің негізгі •чексикалық мағынасынан бүтіндей айрылмайды, қалай Да взінің негізгі семантикасының ең болмаса бір эле- Ментш я нышанасын сақтап отырады (білеміз де — бі- леміз деп айт; сэлем де — сәлем айт) 267 Сөйтіп, де етістігінің жетекшілік кызметі де көмек- шілік қызметі де әрі оралымды, әрі икемді. Бұл етістіқ өте жиі колданылатындықтан, кейде де етістігінсіз тілі. мізде сөйлеуге болмайтын шығар, оның қызметіне тең түсетін баска сөз жок шығар дегендей ой да, түсінік те оралып отырады. Шынында да де етістігінін сипаттары езге етістіктерден ғана емес, тіліміздегі барлық сез атаулының бірде-біреуінен табылмапды. Мысалы, өзге көмекші етістіктер жетекші етістіктер мен көсемшенін -ып (-in, -п) және й (-а, -е) формаларының я екеуімен де бірдей, я біреуі арқылы ғана тіркессе, де етістігі бұл формалар аркылы жетекші етістікке тіпті тіркеспейді. Мысалы, айтып көр, айта көр деуге болады, бірак айтып де немесе айта де дей алмаймыз. Де етістігі өзінен бүрынғы жіктік жалғаулы, рай формалы, есімше жұрнақтары жалғанған етістіктерге еркін тіркесе береді. Оны әрі қысқа, әрі көрнекті төмен- дегі мысалдардан көруге болады: жүктеу/скачать 0,69 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|