Үерахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
) -мақ еді (-мек еді, -бақ еді, -пақ еді, -пек еді)
жүктеу/скачать 0,69 Mb.
|
АХМЕДИ-ЫСҚАҚОВ-Қазіргі-қазақ-тілі
- Бұл бет үшін навигация:
- Осы шақ
| 1) -мақ еді (-мек еді, -бақ еді, -пақ еді, -пек еді)
форманты (алмақ еді, бермек еді, жазбақ еді, төзбек еді, ашпақ еді, түспек еді). Әр шақтың сыр-снпаттарын алды-алдына қарағанда, шаққа катысы бар етістік формаларының жалаң түрле- рі де, күрделі түрлері де түгел қамтылып, олардың жалпы және жалқы сипаттары кадағалануға тиісті. Шақ категориясын жасауға катысатын формалардын ішінен әсіресе етістік негіздері, есімше, көсемше, арай, рай ка- тегориялары жайында айтылған қағидалар есте болға- ны жөн. Осы шақ Өткен шақ пен осы шактың жігін ажырату үшін де сейлеу кезі, демек, сөйлеушінін тындаушыға сейлеп [^тырған сәті (мезеті) шек, өлшеу етіп алынады. Олай болса, осы шак формасы сейлесіп отырған (диалог) Уақыт бойығіда болатын я болып жататын амал-әрекетті сУР«ттейді. Ал сөйлеу үстінде істеліп жататын әрекет, әдетте, азды-ғөпті бұрын басталған процесс болғаны- 'ен’ кейбір сәттерде ол процесс әр түрлі кедергі-кідіріс- е> тоқырауға ұшырағанымен, біржола тоқтап қалмай. 329 үздік-создык. жүріп жататын процесс болатындықтан, осы шақ ұғымы да мезгіл-мерзім жағынан үзіліңкілі, созылыңқылы, тынбаіі жүріп жататын амал-әрекетті білдіреді. Қазақ тілінде осы шак категориясының арнаулы мор- фологиялық көрсеткіштері жоқ. Бірақ етістік жүйесін- де оның қилы-қилы мағыналарын білдіруге икемделіп, замандар бойы сол кызметтерді атқару нәтижесінде әбден ориығып, қалыптаскан грамматикалық амал-тә- сілдер бар. Жоғарыда айтылған жалпы грамматикалық (катего- рнялық) сипатынан туатын мағыналық ерекшеліктеріне және оларды білдіретін амал-тәсілдердің қызметтеріне карай, осы шак категориясы мынадай үш түрге бөліне- неді: Жалпы осы шақ, нақ осы шақ және неғайбыл осы шақ. Жалпы осы шақ. Осы шақтың бұл түрі етістік не- гізіне кесемшенін. -а (-е, -й) жұрнағы жалғану арқылы жасалады. Өйткені бұл форма, контекстегі қызметіне карай, сөйлеп отырған кезде болатын амал-әрекетті де (байқайсың ба, күн қызып келеді) Бұл форма тек жалпы осы шақ мағыиасында ғана емес, жалпы іс-әрекетті тыңдаушыньщ көз алдында бұ- рын болғандай, казір болып жаткандай және келешекте шүбәсыз болатындай етіп суреттеп көрсету үшін жұмса- ла береді. Сол себептен бұл форма, әдетте, ауыспалы шақ формасы деп те аталады. Мысалы: «Бір күні Алдар Көсе Шығайбайдікіне келеді; Қөсені көреді де, Шығекең алдындағы асын етегінің астына жасыра қояды; Алдар: «бәлем, саған бір көрсетейін» дейді де, көріскен болып, Шығекеңді олай-булай жулқылайды, аунатады, зықы- сын шығарады. Сейтіп, Шығекең басымен әуре болады, асы далада қалады»... дегендердегі етістіктер үшінші жақта түрып, өткен шақ мәнін білдіріп түр. Сондай-аК, «Адам көзімен көреді, аяғымен жүреді; басымен ойлай- ды, ңолымен жумыс істейді» дегендерде, жоғарыда айт- қандай, осы шақ реңкінде жұмсалып түр. Осындай, 330 осы шак. мағынасын бұл форма ауызба-ауыз сөйлесетін (диалог) жағдайда I. II. III жак түрлерінде тұрып та атқара алады. Ал «Ол ертең ерте келеді, ксшкісін еке- уіміз театрға барсімыз» дегеннен әріше, келер шақ ма- ғынасы түсініледі. Нақ осы шақ. Осы шактыд бұл түрі көсемшенің еткен шақ (-ып, -іп, -п) және осы шақ (-а, -е, -й) түрін- дегі етістік формасына жатыр, жүр, түр, отыр деген жай- күй етістіктерінін біреуі тіркесу аркылы жасалады. Мы- салы: аитып отырмын; көріп турмыз; оқып жүр; келе ясатыр т. б. Жалпы осы шак пен нак. осы діақ лтағыналарының айырмашылыктарын мына мысалдан да анғаруға бола- ды: мен келемін дегеннен келу процесі тек жалпы атал- ғаны анғарылса, мен келіп турмын; мен келігі жүрмін; мен келіп жатырмын; мен келіп отырмын дегендерден келу әрекеті жалпы түрде емес, ситуация нақтыланып аталатыны көрінеді. Бірақ бүл 4 етістік тек нақ осы шақ мәнін ғана білдіріп қонмайды. Олар нак осы шақ ма- ғынасын тек тікелей (баска дәнекерлерсіз) жіктеліп түрғанда ғана білдіреді (мен журмін; сіз турсыз; біз отырмыз; сендер өсіп келе жатырсыңдар). Өйткені күй- жай етістіктері қатысатын тіркестердің бәрі бірдей нак осы шақ қызметін аткара бермейді. Олар есімше, кө- S:eMme, рай, шак формаларында созылыңкы, шұбаланкы амал-әрекетті, процестерді білдіре отырып, сөйлемнің езге де мүшелері ретінде кызмет аткара береді. Мыса- лы: Асығып жүріп кітабымды ұмитып кетіппін; Біз ол кезде мектепте оқып жүрген шәкірттер едік; Біз оларға дәйім барып турдық. Демек, бұл төрт етістік амал-әре- кеттің белгілі бір қалыпта (түрған, отырған, жүрген, жатқан) үзак, үздік-создық, өзгеріссіз дәйім болатынын білдіретіндіктен, өткен шақта да, келер шакта да, рай түрлерінде^де, субстантивтеніп те жұмсала береді. Неғайбыл осы шақ. Осы шактың бұл түрі екі түрлі аналиіикалық формант аркылы жасалады. Оның бірін- шісі — көсемшенің келер шақ (-ғалы, -гелі...) формасын- Дағы етістікке (барғалы, келгелі) жатыр, жүр, тұр, отыр етістіктерінің бірі тіркеседі де, соңғы көмекшіге жіктік Жалғау тікелей жалғанып жасалады. (Мысалы: барғалы °тырмын; жүргелі отырмысың? аттанғалы жатырмыз; квргелі турмыз; оқуға түскелі жүрсіңдер ме?); екіншісі ■чын деп (-йін аеп) форманты жалғанған етістікке сол ‘төрт (жатыр, жүр, түр, огыр) етістіктін бірі тіркеседі 331 де, оған жіктік жалғау тікелей косылу арқылы жасала- ды (мысалы: барайын деп отырмын; жүрейін деп түр.. мын: жөнелейін деп жатырсың ба? Институтқа түсейің деп жүрмін). Бул форма келешекте істелмекші болған амал тура- пы ойды сөнлеп отырған кезде (осы шақта) жүзеге асы- рылатындай етіп көрсетеді. Бірақ бұл форма да, қажеті- не карай, есімше, көсемше, рай, шақ қосымшаларың қабылдап, осы шақтан баска да қызмет атқарады (кетіп қалайық деп отыр едік; жүріп кеткелі отырғанда, олар келе қалды; сәті түсейін деп тұрған іс екен; жумысты бітіріп тастайын деп отырып қалыппын т. б.). жүктеу/скачать 0,69 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|