Ерекешова Сәуле №82 орта мектептің бастауыш сынып мұғалімі Қызылорда облысы, Арал ауданы, Қаратерең а/о

Білім жолы – қиын да қастерлі жол. Болашақ жастарды оқыту, тәрбие беру, қазіргі өмір ағысына бейімдеу-ұстаз алдында тұрған ең басты міндет. Халқымыздың ұлы перзенті, әлемге әйгілі ғалымы, көрнекті ағартушысы Ш.Уәлиханов «Халық кемеліне келіп дамуы үшін екі-ақ нәрсе керек»-деп ерекше атап көрсеткен, біріншісі- азаттық, екіншісі-білім. Бұл қол жетпес байлықтың екеуі де қазір біздің қолымызда бар. Жас жеткіншектерді шығармашылық жұмысқа тәрбиелеу, оның қабілетін ашу, санасында жылт еткен шоқты үрлеп, үлкен жалынға айналдыру әрбір ұстаздың іскерлік шеберлігіне байланысты.

Оқушының болашақта өз орнын табуы, еліне, жеріне белгілі пайда келтіретіндей қоғам мүшесі қалыптасқан тұлға болуы үшін мектепте жүргізілетін бейнелеу өнері пәнінің маңызы зор. Өйткені, мектепте көтерілетін ең басты мәселелердің бірі- адамды жан-жақты тәрбиелеу, оның биік тұлға болып қалыптасуына ықпал ету- бейнелеу өнері мен ұлттық сәндік қолданбалы өнері арқылы іске асады десек артық болмас.

Бастауыш сынып балаларының ең сүйікті әрекеттері сурет салу, мүсіндеу, жапсырмалауда заттар мен құбылыстар туралы түсінігі қалыптасып, көркемдеп бейнелеуге және өзінің сол затқа қатынасын жаңа оймен бере білуге дағдыланады.

Оқушыларға білім бере отырып ескеретін аса маңызды міндет оқушыларға көркемдік білім беру мен эстетикалық тәрбие беруді айтарлықтай жақсарту. Ісемдік сезімін дамыту жоғары эстетикалық талғам, өнер шығармаларын, туған табиғаттың сұлулығы мен байлығын түсініп бағалай білу қасиеттерін қалыптастыру қажет. Осы мақсатта әрбір оқу пәнінің, әсіресе зор танымдық және тәрбиелілік күші бар әдебиеттің, музыканың, бейнелеу өнерінің эстетикалық мүмкіндіктері жақсы пайдаланылуы тиіс. Мектепте бейнелеу өнері туралы білім беруде оқушылардың кеңістік жөніндегі ұғымын дамытудың маңызы зор. Оқушылар заттың бейнесін дұрыс салғаны мен оны кеңістікте орналасуына аса мән бермейді. Мұндай олқылықтар балаларға кеңістік туралы берілетін білім мазмұнын анықтап психологиялық –педагогикалық мәселелерді дұрыс шешуді қажет етеді. Соған орай осы арада кеңістік ұғымына тоқтала кетейін. Шындық болмыстағы кез келген зат неиесе құбылыс белгілі бір кеңістікте болады.

Кеңістік дала көрінісі, бөлме іші т.б. болуы мүмкін. Кеңістікті қабылдауда көру мүшесі мен қатар сипап сезу, қозғалыс органдары елеулі рөл атқарады. Күнделікті өмірде бала жер бедерін – ойнағанда, жүргенде заттың бедерін ұстап көру арқылы қабылдайды. Мысалы, оқушы суретін салатын затты ұстап көру арқылы формасын, өлшемін жақсы сезеді. Баланың кеңістіктегі затты қабылдауы жас кезінен басталады, бірақ олар заттарды кеңістікпен қосып қабылдауға шамасы келмейді. Бастауыш сыныптарда бала заттың өзі тұрған жазықтық пен төмен немесе жоғары орналасқандығын, үлкен не кіші екенін өз бетінше бақылауға шамасы келе бермейді. Мысалы, бетінде гүлдің суреті бар құмыраның кеңістіктегі орнынан гөрі гүліне көп көңіл бөледі де, оның қандай геометриялық фигураға ұқсайтынына назар аудармайды.

1 сыныптың оқушылары жазықтардың өлшемдер қатынасы, ұзындығы, қашықтығы туралы білгендерін өзара байланыста алып қарамай тізбектеп айту арқылы жеткізеді. 2 сыныпта білімдері дами түседі. 3 сыныптан бастап балалардың байқауы едәуір артады.

Өлшемдердің үлкен не кішілігін заттың көкжиек сызығынан жоғары не төмен екенін, оны көрушіден алыс не жақын екенін байқай алады.

Бастауыш сыныптарда кеңістік ұғымын түсіндіруде көрнекіліктерден гөрі көлемді әрі көрсетуге арналған құралдар тиімді. Кеңістіктегі жарық ауа райына, ауа перспективасына байланысты. Осы орайда 4 сыныпқа өткізген «Пейзаждағы кеңістік перспективасы» тақырыбындағы сабағыма тоқтала кетсем.

Сабақтың мақсаты: заттардың суретін салуда кеңістік ұғымдарын қалыптастыру. Кеңістікті бейнелеу әдістерін үйрету, кеңістіктегі заттардың ауа перспективасына байланысты өзгерулері туралы түсінік беру.

Көрнекі құралдары: доптардың, сумкалардың және ағаштардың кеңістіктегі орналасуы мен өлшемдердің өзгеруін көрсететін таблицалар.

Оқушылар екі топқа бөлінген.

-Балалар, біз қандай затты қағаз бетіне бейнелесек те оның кеңістікте орналасу сипатына көңіл бөлуіміз керек. Себебі, біз бейнелейтін заттардың бәрі де кеңістікте орналасады. Мысалы, даладағы өсіп тұрған ағаштар, өсімдіктер, бөлменің ішіндегі заттар бәрі де кеңістікте тұрады. Кеңістіктегі жарық ауа райына, ауа перспективасына байланысты. Жазғы және қысқы күндері түс мезгілінде дала өте жарық болса, бұлтты күні кеңістік бұған қарағанда қараңғы сияқты көрінеді. Мұндай ауа райында жақындағы кеңістіктің түрі, түсі, өлшемі айқын болса, өте қашықтықта бұлдырап көрінеді. Сонымен біздің түстеріміз жарыққа тәуелді деген сөз.

-Балалар, сендер үлкен жолдың бойында көлікпен келе жатырсыңдар делік, жолдың жиегіндегі ағаштар жақын жердегі ағаш пен алыс жердегі ағаш саған қалай көрінеді? Оқушының сөзі:

-Жақындағы ағаш айқын, биік болып, алыстағы ағаштар кішкентай болып көрінеді.

–Дұрыс балалар.

-Ал тұманды күні тоғайдағы ағаштарға зер салсақ нені байқаймыз?

-Тұманды күні алдымызда тұрған ағаштар айқын, алыстағылар бұлыңғыр болып кетеді.

-Дұрыс айтасыңдар, балалар. Бұл құбылыстың себебі, бізді қоршаған денелер алыстаған сайын жарық пен ауа кеңістігінің әсерінен түстерін өзгертеді.

Дәптермен жұмыс жасайық.

Бүгін біз кеңістіктегі түстің жарыққа тәуелділігене байланысты сурет саламыз. Бізге бұл ретте ең қолайлысы пейзажды бейнелеу. Яғни, алдыңғы ағаштары қанық, артқы ағаштары бұлыңғыр.

Кәне суретімізді бастайық. Сабақ арасында «Иә, жоқ» ойынын ойнаттым.

2 – жақын түстерді нюанс деп атаймыз? (иә)

3 – графикада әр түрлі түстер болады. (жоқ)

4 – ерте кездегі ең әйгілі құрылыстардың бірі –Парфенон. (иә)

2. Натюрмортта жанды заттар бейнеленеді. (жоқ)

3. Мүсін өнері мен бейнелеу бірдей. (жоқ)

4. табиғи кеңістікке орман тау дала көріністері жатады. (иә)

-Енді балалар терезеден сыртқа көз салайықшы. Қазір кешкі мезгіл, әрі күз айы болған соң алыстағы үйлер сендерге қалай көрінеді?

-Жақындағы үйлер анық, алыстағы үйлердің түсі бұлыңғыр.

-Дұрыс балалар. Алыстағы денелер өлшемі жағынан кішкентай, пішіндері анық емес және анағұрлым суық реңкті болып көрінеді. Сондықтан шығармада толық кеңістік әсерін беру үшін сызықтық және ауа перспективаларын қатар қолдану қажет.

Үйге тапсырмаға бір күнді таңнан кешкі дейінгі мезгілді бақылау тапсырылды.

Кеңістік перспективасы тақырыбындағы сабақтарымда сурет салудың бір ізділігін мынадай кезеңдерге бөлдім.

1. Заттардың бейнесін қағаз бетіне орналастыру.

2. Олардың қандай геометиялық формаларға ұқсайтындығына талдаулар жасау. Өлшемдердің қатынастары көрсетіліп алдымен үлкен өлшемдері онон соң кіші өлшемдері салдырылады.

3. Нәрседегі жарық пен көлеңкенің деңгейлер қатынасына талдаулар жасалып, оқушыларға нәрсенің ең жарық бөлігі, ең қараңғы бөлігі және осылардың аралықтарындағы көлеңкелер деңгейі көрсетіледі.

4. Формаға байланысты штрихтардың өзгеру сипаты түсіндіріліп, кейбір оқушыларға жеке көмек көрсетілуі қажет.

Халық шеберлері кеңістіктегі заттың көрінісін ою-өрнектер түрінде бейнелей отырып оның белгілі бір кеңістікте тұрғанын көрсету үшін басқа көптеген әдіс-тәсілдерді қолданған.

Кеңістікте бір заттың арғы жағында (фонында) екінші заттың тұруы мүмкін немесе заттың фонында жер көріністері болады. Мысалы, ұшып бара жатқан құстың фоны аспан, салт атты адамның фонында – тау болуы мүмкін. Ою-өрнектермен кеңістік көріністерін бейнелеуде заттың фонындағы көрініс шартты түрде бейнеленбейді.

Фон түспен ғана алынады. Сонымен кескіндеме шығармалары сияқты кеңістікті бейнелейтін ою-өрнектерде форма мен оның фоны болатынын айқын көреміз.

Суреттегі оюдың қара бөлігі кескін, түр деп аталады. Мұның өзінен кеңістікті көруге болады.

Негізгі форманың фонын ақшыл түстермен беру арқылы аспанды немесе салт аттының ою-өрнекке айналдырған көрінісінің фонын қоңыр түспен шығару арқылы жерді білдіреді.

Сабақтағы ең күрделі кезең – көріністерді қағаз бетіне дұрыс орналастыру. Сондықтан осы кезде жақындағы көріністерді форматтың төменгі бөлігіне алыстағыларын жоғары бөліктеріне орналастыруына көп көңіл бөлу кекрек. Сондай-ақ жіберілген қателерімен оны түзету жолдарын көрсеткенде сынып тақтасын пайдаланып үлгермеген оқушыларға жеке көмек көрсетемін. Алдын ала дайындық жасап өткізілген мұндай сабақтардан оқушылар теориялық білімдермен практикалық дағдыларды меңгереді. Кеңістіктегі перспектива пропорциялық қатынастар, горизонт сызығы, түстердің өзгеруі туралы түсініктер алады. Осының негізінде кеңістіктің, заттардың сипаты туралы жалпы түсініктер қалыптасады. Кеңістіктің немесе кеңістіктегі заттардың қағаз бетіне бейнелеудің жолдарын өнер шығармаларын талдаудағы мұғалімнің сөзінен оның түсіндіруі мен көрсетуімен танып біледі.

Бейнелеу сабағынан басқа сыныптан тыс жұмыстарымда да балалардың салған суреттерінде бейнелерінің кеңістікте дұрыс орналасуын қадағалаймын. Қазан айында бастауыш сынып оқушылары арасында «Күз кереметі» тақырыбында сурет көрмесін өткіздім. Одан соң тәуелсіздік мерекесіне орай «Тәуелсіздік –тірегім» атты сурет сайысын өткіздім. Қыс мезгіліне байланысты «Қыс сыйы» сайысын өткіздім. Бұл сайыстың ерекшелігі оқушыларға ешқандай көрнекілікке қарамай сурет салу тапсырылды. Бұл тапсырма оқушылардың ой –өрістерінің, қиялдарының дамуымен қатар нәрселерді қалай орналастыруды меңгерумен қатар, сурет салу арқылы саусақ бұлшық еттерін дамытады.

Заттардың перспективалық көрінісін бейнелеу жүйесінде жаттығулардың маңызы зор. Жаттығулардың алғашқы кезеңінде қарапайым геометриялық денелерді салудан бастап, бірнеше заттардың суретін салуға дейін жалғасады. Перспектива ережелерін оқыту мен бейнелеуді үйретуге арналған сабақтарда ұтымды шақтар көп. Атап айтқанда оқушылар: кеңістіктегі заттарды қағаз бетіне дұрыс орналастыру, кеңістіктегі заттардың өлшемдерінің алыс және жақын болуына байланысты өзгеру және түстердің қашықтыққа байланысты құбылысын дұрыс қабылдауға үйренеді. Кеңістіктегі денелердің бейнелеу дағдыларын меңгереді. Өнер шығармаларындағы кеңістіктің бейнелеуіне талдау жасаудың негіздерін үйренеді. Кеңістіктің білім негіздерін үйрену мен оны бейнелеу ережелерін меңгеру нәтижесінде оқушылардың кеңістік туралы ойлау қабілеті дамиды. Оқушылардың кеңістік туралы ойлау қабілеті дамуы жалпы білім беретін мектептердегі барлық пәндердің білім негіздерін меңгеруге игі ықпал етеді.

Қорыта келе баланы еңбек пен көңіл күй эстетикасы тәрбиесінің тең жүргізілуі оқушының сұлулықты өз қолымен жасауымен іске асырылады. Баланы бейнелеу өнеріне баулуға бастауыш сыныптан бастап көңіл бөлсек, онда бәсекеге қабілетті, өнерге құмар, тек білгісі келіп тұратын шығармашыл тұлға тәрбиелей алатынымыз сөзсіз.

2. Бастауыш мектеп. № 4 -2007 ж. Б.41

3. Бастауыш мектеп. № 2 -2007 ж. Б-42

Жануардың қайсысы үлкен – жылқы ма, ит пе?

Жылқы 0 ұпай, қате жауап = -5 ұпай

2. Күндіз жарық па, әлде түнде...

Қараңғы – 0 ұпай, қате жауап =-4 ұпай

3. Аспан көк, шөп...

Жасыл =0 ұпай, қате жауап= -4 ұпай

1. 
   Су тартылған жерде қай құс жүреді?».
   

2. 
   
   
3. 
   Торғай – 3, оляпка – 4, сауысқан – 
   
4. 
   Қай жануар үлкен?Ат па,жоқ ит пе?(Дұрыс жауабы-ат)
   

5. Азанда адамдар таңғы тамағын ішеді.Ал күндіз және кешке қандай тамақтарын ішеді? (Дұрыс жауап-түскі,кешкі)

   
   

6. Күндіз дала жап-жарық,ал түнде ше? (Қараңғы)

   
   

7. Аспан көкпенбек,ал шөп ше? (Жасыл)

   
   

8. Шие,алмұрт,алхоры және алма бұлар-....(жеміс-жидектер)

   
   

9. Поезд келе жатқанда неге шлагбаумды түсіреді?

   
   

10. Астана,Алматы,Тараз бұлар нелер?

    
    

11. Қазір сағат қанша болды? (Балаға сағат көрсетіліп уақыт айту сұралады)

    
    

12. Жас сиырды бұзау деп атайды.Ал жас итті және жас қойды қалай атайды? (күшік және қозы)

    
    

13. Ит қайсысына көбірек ұқсас? Мысыққа ма,жоқ әлде тауыққа ма?Жауап бере отырып неге олай деп есептейсің,соны түсіндір.

    
    

14. Автомобильге (машинаға) тежегіш не үшін керек?(Автомобильдің жылдамдығын өшіруіне қажеттігін көрсететін кез-келген ақылға қонымды жауап дұрыс деп есептелінеді)

    
    

15. Балға мен балта бір-біріне несімен ұқсас? (Ұқсас қызметтер атқаратын құралдар деген сипаттағы жауап дұрыс деп есептелінеді)

    
    

16. Тиын мен мысықтың ұқсас жерлерін ата (Ең кемі екі белгісі сипатталуы керек,мысалы олар-жануарлар,ағаштан-ағашқа өрмелей біледі,жүні жұмсақ,құйрығы,төрт аяқтары бар)

    
    

17. Шеге мен винттің бір-бірінен айырмашылығы.(Шегенің жоғарғы жағы тегіс,ал винттікі ойықты,шегені балғамен ұрады,винтті бұрайды)

    
    

18. Футбол ұзындыққа секіру,теннис жүзу дегендер нелер?

    
    

19. Қандай транспорт түрлерін білесің? (Ең кемі екі түрін атау керек)

    
    

20. Қарт адамның жас адамнан айырмашылығы

    
    

21. Адамдар не үшін дене шынықтырумен және спортпен шұғылданады?

    
    

22. Егер адамдардың жұмыс істегісі келмесе неге жаман деп есептелінеді?

    
    

23. Хатқа не үшін марка жапсырылады? (Марка-бұл жіберушінің почталық жөнелтуінің құнын төлегені туралы белгі.)

    
    
24. 
    Бір жылда 28 күні бар неше ай бар?
    
25. 
    
    
26. 
    Жауап: Барлық айлар
    
27. 
    
    
28. 
    7.Жаңбыр жауып тұрғанда қоян қандай ағаштың түбінде отыруы мүмкін?
    
29. 
    
    
30. 
    Жауап: Су ағаштың түбінде
    
31. 
    
    
32. 
    8.Адам бөлменің ішінде болғанда қай уақытта оның басы болмауы мүмкін?
    
33. 
    
    
34. 
    Жауап: Терезеден басын далаға шығарып қарағанда
    

3 - тапсырма: Адам суды өз қажетіне, өнеркәсіп және ауыл шаруашылығы үшін пайдаланады. Тәуілігіне 700 литрге дейін таза суды тұтынады. Пайдаланылған су шайынды суға айналады. Ол - ластанған су.

Ластаушы зат.

4 - тапсырма: Су толтырылған жабық бөтелке түнде мұздатқышта қалдырылды. Таңертең қарағанда, бөтелкенің жарылғаны байқалды.
Су қатқанда неге бөтелке жарылды?

Сабақтың тақырыбы: Өсімдікке су керек

Сабақтың мақсаты:

1. Өткен материалды еске түсіру. Жаңа сабақты меңгерту.

2. Оқушылардың ойлау қабілетін дамыту. Өз бетінше жұмыс істеуге машықтандыру.

3. Табиғатты қорғап күтуге баулу.

Сабақтың түрі:

Пәнаралық байланыс:

Сабақтың барысы:

1. Ұйымдастыру

2. Өткен материалды қайталау.

3. Жаңа сабақты менгерту.

1. Жеміс пен тұқым өсімдіктің қандай мүшесі?

2. Өсімдік жемісі нешеге бөлінеді?

3. Шырынды жемістің түрін ата

4. Құрғақ жемістерді ата

5. Өсімдік жемістері жер бетінде қалай тарайды

6. Карточкаларды тексеру.

7. Дәптерде салған суреттерін тексеру.

А)... пісті ә)... түсті б) Өлең жаздыру.

8. Тақтамен жұмыс.

Ортақ қасиет

Өлі табиғат

Тірі табиғат

3. Оқушы тірі табиғатқа ортақ қасиет

Қоректенеді, тыныс алады, жылуды, жарықты керек етеді. ( сызба арқылы көрсету )

Өсімдік тірі табиғат екенін дәлелде.

1. Тұқымды топыраққа көмеміз

2. Су құямыз. Өсімдік өседі, тұқым береді. Қартаяды. Өледі.

Олай болса өсімдік тірі организм. Өсімдіктің негізгі қорегі – су.

Бүгінгі жаңа сабақтың тақырыбы: Өсімдікке су керек.

Өсімдік өседі

↓

Бау - бақшада

Табиғатта өседі

Бөлмеде

Өсімдіктің қоректенуі ерекше. Өсімдік өзіне қоректік заттарды өлі табиғаттан алады.

Өсімдіктің денесінің көбі - су. Өсімдік суды тамыры арқылы сорады.

Оқулықпен жұмыс.

Сұрақтарға жауап алу.

Топпен жұмыс.

1 – топ: Өзен жағалауының өзегі талмас (Әңгімелеу)

2 – топ: Таудың көркі бұлақ (Сурет салу)

3 – топ:... жу. Екі өлең шығар.

... су

Әр топ өздеріне берілген тапсырманы қорғау.

.Қалай ойлайсыңдар, осы жұмбақ суретте не бейнеленген?

Жауабы: Суретте долматин пародалы ит бейнеленген

6.Бір жылда 28 күні бар неше ай бар?

Жауап: Барлық айлар

7.Жаңбыр жауып тұрғанда қоян қандай ағаштың түбінде отыруы мүмкін?

Жауап: Су ағаштың түбінде

8.Адам бөлменің ішінде болғанда қай уақытта оның басы болмауы мүмкін?

Жауап: Терезеден басын далаға шығарып қарағанда

9. Стивен Гарднер өз картинасында қанша жануарлар мен олардың бейнесін жасырды?