Бабылдағы ең бақытты адам

- Егер мен сен секілді алпауыт болсам, ханзада сияқты ғұмыр кешер
едім. Мый қайнатқан шөлдаланы кезуді ойламас едім. Шекел біткен
əмияныма қалай тез келсе, солай тез жұмсар едім. Үстіме ең қымбат киім
киіп, ең сирек əшекей тағынар едім.Осындай өмірді мен қуана сүрер едім.
Екеуі де мəз болысты.
- Сенің атаң əшекей тағынған жан емес,- деп Шарру Нада турасын
айтты да, əзіл ыңғайға көшті.- Ал, сен жұмысқа уақытты қайдан
іздемексің?
- Жұмыс деген құлдыкы ғой,- деді Хадан Құла. Шарру Нада ернін
тістеледі де, ештеңе дей қоймады.
Ол үндеместен төбенің басына шыққанша жүре берді. Төбе басында ол
айғырының тізгінін тартып, созылып жатқан ойпатты нұсқады:
- Ана ойпатты қара. Анау, əрігеректе көрінген Бабылдың бекінісі. Ең
биік ғимарат – Ваала тəуханасы. Көзің өткір болса, сен,тіпті, оның
шатырындағы мəңгі алауды да көре аласың.
- Бабыл... Əлемдегі ең бай сол қаланы көруді аңсаған едім,- Хадан
Құла.- Менің атама байлық қонған Бабыл ғой. Ол тірі болғанда, біздің
əулетімізде осынша сор болмас еді.
- Өлгендер рухына шектеулі уақыттан тыс тірілерді аралауға болмайды.
Əкең екеуің онсыз да өз істеріңді жөнге салуға болар еді.
- Өкінішке орай, онда да, менде де ол іске қажет қабылет болмай тұр
ғой. Əкем екеуміз қолымызға алтын шекел тартатындай құпияны
білмейміз.
Шарру Нада жауап берместен, айғырын тебініп қалды да, төмен қарай
желіп кетті.Оның соңынан түйдектеген шаңды көтеріп, керуен ілесті.
Біраздан соң керуен суармалы алқап арқылы барып, оң тұсқа бұрылатын
патша жолына түсті.
Шарру Наданың назарын жер жыртқан екі қарт аударды.Олардың жүзі
бұған таныс болып көрінді. Таң қаларлық жайт! Қырық жыл өткесін де
соларды көру қызық екен.Бұған олардың сол кісілер екенін айнытпай

танытатындай əлдебір түйсігі жəрдемдесті.Олардың бірі соқаның тұтқасын
жай ғана ұстап тұр. Екіншісі өгіздерді күйбеңдеп таяқтап жүр.
Қырық жыл бұрын ол осы адамдарды осылайша көріп еді. Сол кезде
олардың орнын басуға əзір болатын. Содан бері қалайша бəрі өзгеріп кетті
десеңші!Ол Шам қаласынан алынған қымбат тауар артылған таңдаулы
түйелер мен есектерден құралған керуенге мақтанышпен көз салды.
Өйткені, мұның бəрі оның байлығының аз ғана бөлшегі болатын.
Ол шаруаларға нұсқады да былай деді:
- Қырық жыл бұрынғы жерді əлі дəл солай жыртып жүр.
- Неге оларды қырық жыл бұрынғы шаруалар деп ойлайсың?
- Мен оларды бұрын да осы жерде көргем.
Оның басына сол кездегі көріністер біртіндеп келе бастады. Бұл неге
өткен шақты жерлеп, осы шақпен ғұмыр кеше алмайды? Көз алдына Арат
Құланың жымыйған түрі келді.Өзіне ілесіп келе жатқан бозбалаға ойы
қайта ойысты. Мына бір жеңіл байлыққа ұмтылған бозбала мен оның
бағалы əшекейге қор болған саусақтарына бұл қалай қол ұшын берер екен?
Ол еңбекке дайын адамға кез келген жұмыс тауып берер еді, ал еңбектің
басқаға ғана арналғанын пайымдайтын пендені қайтпек? Қалай болғанда
да, Арат Құланың құрметіне бірдеңе істеуі керек қой. Ол екеуі кез келген
істі соңына жеткізуге дағдыланған еді-ау.
Кенет оның басына əлдебір жоспар сұлбасы келе қалды. Əрине, оны
тиянақты жоспар деуге келмес.Бұл жоспар оның жанұясы мен өзінің
абыройын соққыға тігетіндей, əрі қатал, əрі ауыр. Бірақ Шарру Нада
əрдайым да шешімді тез қабылдайтын, бұл жолы да солай шешуді ұйғарды.
- Атаңмен екеуміздің пайдалы ісімізді қалай бастағанымыз жайлы
тыңдағың келмей ме?
- Алтын шекелді қалай табу жайлы болса, əңгімені содан бастамайсың
ба? – деді бозбала.
Бозбаланың ескертпесіне құлақ аспаған күйі Шарру Нада сөзін
жалғады:

- Анау шаруалардан бастайын. Ол кезде мен сенен үлкен емес едім.
Құлдар тобыры осы маңға жеткенде, маған шынжырланған Мегиддо
шаруа, осы жер жыртушыларды кекетіп, былай деді: «Ана жалқауларға
қараңдар.Жерді тереңірек жыртудың орнына мыналар тырналап қана
жүр.Ал анауысы,тіпті, өгіздерді атызға айдай алмауда.Жер жырта алмаса,
бұларда қандай егін болар екен?»
- Сен немене, Мегиддо өзіңе шынжырланған дедің бе? – қайран қала
сұрады Хадан Құла.
- Иə, мойнымызда шынжырға байласқан қола қарғы болатын. Оның
қатарында қой ұрлаумен айналысатын Забадо келеді. Онымен Харрунда
танысқам. Құлдар тізбегінің соңында Қарақшы байланған, ол өз есімін
айтпағасын солай атап кеттік.Кеудесінде өрілген қос жыланды көрген
біздер оны əуелде теңізші деп ойладық. Құлдардың сабы осылай бір біріне
шынжырланған төрттіктен тұрды.
- Сендерді немене, құлдарша шынжырлады ма? – Хадан Құла сенімсіз
сұрады.
- Саған атаң менің бір кезде құл болғанымды айтпады ма?
- Ол сен туралы жиі əңгімелейтін, бірақ бұл жөнінде айтқан емес.
- Оған нағыз құпия сырларымды сеніп ақтаратынмын. Саған да сенуге
болатын сықылды. Əлде, мен қателесіп тұрмын ба? – Шарру Нада
бозбалаға қадала қарады.
- Сен менің тіс жармайтыныма сенуіңе болады. Менің бірақ мына
сырыңнан есім танып тұр. Ал əңгімелеші, қалай құл болдың?
- Құлдықтан əркім де қашып құтылмауы мүмкін,- Шарру Нада иығын
қиқаң еткізді.- Мені отқа салған ойынхана мен арпа сыра ғой. Бəрі де менің
бауырымнан басталды. Бір төбелесте ол жолдасын өлтіріп алды.
Бауырымды сот пен өлім жазасынан құтқару үшін əкем мені өлген кісінің
жесіріне кепілге берді.Бірақ ол мені кері қайтару үшін жеткілікті күміс
бақыр таба алмады да, жесір əйел мені ерегесіп, құл базарына салып
жіберді.
- Қандай абыройсыздық, қандай əділетсіздік еді!- Хадан Құла қынжыла

айқай салды. – Сонда құлдықтан қалай босадың?
- Оған асықпа, соңыра айтамын.Онан да саған одан əрі не болғанын
əңгімелейін. Біз шаруаларға қатарласа келгенде, олар бізге бақырая қарап
қалды. Олардың бірі жұлма-жұлма қалпағын шешті де, басын иіп,
айқайлады: «Бабылға қош келдіңдер, патша меймандары. Патша ағзам
сендерге кірпіш пен пияз сорпаны əзірлеп, бекіністе күтуде».
Қарақшы оған жындана айқайлап, ақыры балағаттасып кетті.
«Патшаның бекіністе күтуін қалай түсінуге болады?» - деп сұрадым.
«Арқаң сөгілгенше бекініске кірпіш тасуға əкеле жатыр. Оған
жеткізбей, ұрғылап өлтіруі де мүмкін. Ал, мені ұруға батылдары жетпес.
Мен бəрін де қырып тастаймын əлі».
Осы жерде Мегиддо араласты: «Қожайынға өзін тыңдайтын əрі
еңбекқор құлды сабап не керек? Еңбекшіл құлдарды қожайындар жаман
көрмейді, оларға дұрыс қарайды».
«Кім барын салып жұмыс істегісі келеді? - əңгімеге Забадо араласты.-
Ана дихандарға қара. Олар арқаларын босқа бүкірейтпес. Не болса да,
көріп алдық».
«Жалқаулықпен қарын тойдырмайсың, - Мегиддо қарсылығын білдірді.-
Егер күніге тиесілі жерді жыртсаң, кез келген қожайын оны бағалар. Ал,
оның жартысын жыртсаң, демек, жалқау болғаның. Өз басым ерінбес едім.
Еңбекті жақсы көремін, əсіресе, жақсы істелетін жұмысты. Еңбек – ең
қайырымды дос. Ол маған бəрін де берді – жерді, сиырды, астықты».
«Қайда, енді соның бəрі? – Забадо кекете сұрады. – Дұрысы, қулықпен
бəрін де босқа алған жөн. Сен əлі көресің Забадо не істейтінін, бəрімізді
бекініске айдағанда. Өзім шелекпен су тасып, жеңілдеу бірдеңе істермін, ал
сен еңбекқорсың ғой,арқаңды кірпішке тосасың, онда». – деді де ол
қарқылдап күлді.
Сол түні менің жаным түршікті. Ұйқым келмеді, жұрт ұйқыға бас
қойғанда, мен Годозо айдауылға жақындадым. Ол əмияныңмен бірге өзіңді
бауыздап салар қанішер араптардың бірінен еді.

«Годозо, айтшы,- деп сыбырладым.- Бабылға жеткенде, бізді бекініс
салуға сатпақ па?»
«Мен қайдан білейін?» - деді сабырлы қалыппен.
«Неге түсінбейсің? – дедім жалынышты түрмен.- Мен - жаспын. Дұрыс
өмір сүргім келеді. Жұмыстан зорығып не тепкінің астында өлгім келмейді.
Қайырымды қожайын қолына түсудің аз да болса мүмкіндігі бар ма?»
«Мен саған бірдеңе айтайын,- деді ол сыбырлап.- Сен жақсы жігітсің.
Годозоны азапқа салған жоқсың. Шамасы, əуелі біз құл базарға баратын
болармыз. Енді тыңдап ал. Алармандар келгенде, сен өзіңнің жақсы
жұмыскер екеніңді, қайырымды қожайынға қызмет етуді қалайтыныңды
айта бер.Қайткенде де, өзіңді біреудің сатып алуына қам жаса.Егер сатып
алмаса, онда келесі күні кірпіш тасуға түсесің.Ол өте ауыр жұмыс».
Ол жөніне кеткенде, мен жылы құмға шалқамнан жата кетіп,
жұлдыздарға қарадым да, ертеңгі жұмыс туралы ойға баттым. Мегиддоның
айтқаны есіме түсті: еңбек – оның ең жақын досы болса, ол маған дос бола
алар ма екен. Сол кезде егер мені мына жағдайдан құтқаратын болса,
еңбекті жан дос етуге даяр едім.
Мегиддо оянған кезде, онымен түнгі хабарды сыбырлап бөлістім де, біз
үшін үміт сəулесі жылт еткендей болды. Бабылға қарай жүріп отырып,
кешқұрым оның бекінісіне жеттік те, орнықсыз көпіршелер арқылы дуал
үстінде əрлі-берлі, жоғары-төмен өрмелеген құмырсқадай қаптаған жұрт
көзге түсті. Жақындай келе, əлгі адамдардың жұмысын көріп, қайран
қалдық. Біреулер бекіністі айнала апан қазып саз илеуде, басқалары
иленген балшықтан қалыпқа кірпіш құюда. Құлдардың негізгі бөлігі дайын
кірпішті ауыр себеттермен бекіністің ең үстіндегі қалаушыларға тасуда
٭
.
٭
Ежелгі
Бабылдың керемет ғимараттары, дуалы, тəуханалары, аспалы бағы мен
үлкен су арнасы құл еңбегінің күшімен салынған еді.Құлдыққа көбіне
əскери тұтқындар тартылды да, оларды адам ғұрлы көрмеді.Алайда, Бабыл
мен оның маңындағы жерлерден қылмысы мен қарызы үшін құлдыққа
түскен 
бабылдықтар 
да 
болды.Ерлер 
арасында 
өзінің 
қарызын
қайтарғанша, сот шешімі мен басқа да міндеттемелерін орындау үшін
əйелдері мен балаларын кепіл ретінде құлдыққа беру кең таралды.

Міндеттеме 
орындалмаған 
жағдайда 
кепіл 
жандар 
құлдыққа
сатылды.
Айдауылдар қолапайсыз құлдарға айқай салып, жұмыс қарқынын
бəсеңдеткендердің арқасына өгіз былғарысынан өрілген дойырды
шықпыртуда.Ауыр жұмысқа шыдамай, тəлтіректеп барып, зорығып
құлағандарды 
да 
көріп 
келеміз. 
Дойырдың 
соққысынан 
тұрмай
қалғандарын, қапталға итеріп, өз бетінше өлуге қалдыруда. Өлгендерін
төмендегі өлексе толы жол жиегіне апарып лақтырып жатыр.Бұл масқара
көріністі көргенде менің бойым дірілдеп сала берді. Құл базарда өтпей
қалсам, мені не күтіп тұр екен?!
Годозоның айтқаны дұрыс болды. Бізді қала қақпасынан өткізіп, құлдар
түрмесіне апарды да, келесі күні біз құл базардың шарбағында
тұрдық.Көпшілігі қорыққаннан қалшылдап алға баспады, оларды тек қана
айдауыл дойыры ғана саудагерлер көріп, бағалауы үшін амалсыз жүргізді.
Мегиддо екеуміз өзімізге жақын келген əрбір сатып алушымен тіл қатысуға
тырыстық.
Құл сатушы патша күзетінің сарбаздарын ертіп келді де, оған
шынжырлаулы Қарақшыны беріп еді, анау қарсыласып бақты да, есесіне
оны сілесін қатыра соқты. Қарақшыны алып кеткенде, оны қатты аядым.
Мегиддо көп ұзамай, қоштасатынымызды сезді. Алармандар жоқ кезде
ол еңбектен қашпауды айтып, мені азғырып болды: «Бірқатары жұмысты
иттің етінен жек көреді. Жұмыс олар үшін дұшпаннан да жаман. Оны,
керісінше, дос етіп, жақсы көру керек. Жұмыстың ауыр-жеңілдігі
маңызсыз. Өзіңе əдемі үй салғанда, оның белдігінің де ауырлығы қажет
емес қой, сылақ үшін балшық əзірлеуге де суды алыстан тасуға тура
келеді.Егер өзіңе қайырымды қожайын тап келсе, айналайын, оған
барыңды салып қызмет етемін деп маған уəде бер. Оған сенің ісіңнің бəрі
жақпауы мүмкін.Есте сақта: жақсы істелген жұмыстан əуелі өзің лəззат
аласың, пайда табасың. Ол сенен адам қалыптастырады.»
Ол үнсіз қалды, өйткені, осы кезде оған əлдебір шаруа келді де, оны
мұқият қарай бастады.
Мегиддо оның жері мен егіні жөнінде сұрастырды да, көп ұзамай
шаруаны өзіне иліктірді. Құл сатушымен оның бағасы турасында қызу

саудаласу жүрді, ақыры шаруа қойнынан қалың əмиянын алды да, Мегиддо
тез арада өзінің жаңа қожайынымен көзден таса болды.
Түске дейін бірнеше құл саудаланды. Түстен кейін Годозо маған құл
сатушының көңілкүйі онша еместігін, екінші күнге қалуы неғайбыл деп
хабарлады.Күн бата қалған құлдарды патша алармандарына өткізіп
жібермек екен. Мен күдер үзе бастағанымда, шарбаққа семіз жайдары
қалалық тұрғын келді де, арамызда наубайшы барлығын сұрастырды. Мен
оған таяу барып, былай дедім: «Жақсы наубайшыға басқа наубайшыны
іздеп не керек? Онан да жұмысқа талпынған əрі қабылетті жанға өз
білігіңді үйреткенің оңай емес пе? Маған қарашы, мен – жаспын, күшім
жеткілікті əрі еңбек сүйгішпін. Маған мүмкіндік бер, қолымнан келсе,
сенің əмияныңнан алтын мен күміс бақыр табуға барымды аямай қызмет
етемін».
Менің сөзім оның жүрегін қозғаса керек, ол құл сатушыға мені
саудаласуға беттеді. Анау болса, бұған дейін маған көз салмаса да, менің
қабылетімді шешен тілмен баяндап, денсаулығымның жақсылығын,
тəртібімнің əдептілігін айтып бағамды асыра түсті. Мен өзімді қасапшыға
сатылатын өгіздей сезіндім. Ақырында олар, менің бақытыма орай,
алақандарын ұрғыласып, сауда келісімін жасады.Мен қожайынымның
соңынан Бабылдағы ең бақытты адам ретінде алшаң басып кете бардым.
Жаңа мекенім маған ұнады. Қожайыным Нана-наид маған ауладағы тас
диірменге арпадан ұн тартуды, ошаққа отты қалай жағуды, бал қатқан
тойнанға (пирог) күнжіт дəндерін үгуді үйретті. Маған жатын орынды
астық сарайынан бөлді.Үй қызметіндегі Суасты есімді қария күң əйел
менің тамағымды аш қылмады, ал мен оның ауыр жұмысына қолғабыс
еттім.
Сөйтіп қожайыныма жағынып, келешекте бостан болуыма қажет
мұрсаттың туғандығын ұқтым.
Нана-наидтан қамыр илеу мен нан пісіруді үйретуді өтіндім. Ол менің
өтінішімді аяқасты етпестен, наубай кəсібін үйретті əрі менің соншалықты
талпынысыма риза болды. Кейінірек, ол үйреткен жайттарды əбден
сіңірдім де, сосын бал қатқан тойнан пісіру тəсілін үйрендім. Ақыры,
наубайханадағы бар жұмыс менің қолыма көшті.Қожайыным рахаттана
демалатын болды, бірақ оның мұнысын Суасты күң жаратпай, басын

шайқап жүрді.
«Жұмыссыздық жақсылыққа апармайды», - деумен болды ол.
Мен өзіме ерік құқығын сатып алу үшін қаржы табудың сəті түскенін
сездім. Бір күні жұмыстың бəрін түске дейін бітірдім де, Нана-наидтан
бұдан былай түстен кейінгі уақытта басқа бір табысты жұмысқа рұқсат
етуін сұрап, пайданы бөлісетінімізді айттым. Менің ойыма мынадай іс
келген еді: неге көбірек тойнан пісіріп, көшеге шығарып сатпасқа?
Нана-наидтан сұрадым: «Егер де мен түстен кейін, наубайханадағы
жұмысымды бітіргесін,саған қосымша екі бақыр тапсам, сол қосалқы
жұмыстан түсетін пайданы бөлісіп, өзім үшін адамға керек-жарақ сатып
алатындай болсам, сен үшін əділетті бола ма?»
«Бұл əділетті», - деп қостады ол. Мен оған бал қатқан тойнан пісіріп
сату жоспарымды айтқанымда, ол мұныма аса риза болды.
«Онда былай істейміз,- деді ол.- Сен екі балнанды бір жез бақырға
сатасың.Жартысын маған ұн мен бал жəне отын алуға бересің де, ал қалған
жартысын екеуміз тең бөлісеміз».
Мен мұндай жомарттыққа мəз болдым. Өйткені, табыстың бір ширегін
мен өзіме қалдыратын мүмкіндікке иемін ғой. Сол түні мен өзіме тойнан
салатын ыдыс жасаумен өте кеш жаттым.Нана-наид маған көшеге киюге
жарайтын өзінің ескі киімін берді де, Суасты күң оны жамап-жасқап, жуып
берді.
Келесі күні мен молырақ бал қатып, тойнан пісірдім. Оның алтын
түстес құрышы барынша тəбет тартып тұрды. Мен өз тауарымды
мадақтаған күйі көше кезумен болдым. Басында тойнанға ешкім де назар
салмады, мен, тіпті, мазасыздана бастағам.Алайда, кешке қарай, жұрт
ашықса керек, тойнанға бірінен соң бірі жармасты да, ыдысым босап
қалды.
Нана-найд менің жетістігіме риза болып, үлесімді сол бойда санап
берді. Мен сол кезде өзімнің жеке ақшамның пайда болғанына шексіз
бақытты едім! Мегиддо «Жақсы жұмыс істеген құлдың еңбегі қожайын
көзінен таса болмайды» дегені дұрыс екен. Сол түні менің көңілімнің
қозғаны болар, түн ортасына дейін көз ілмедім. Мен бір жылда қанша

қаржы табатынымды жəне құлдықтан құтылуға қанша жыл керектігін
есептеп, бас қатырдым.
Күн сайын тойнан сата жүріп, мен өзіме тұрақты сатып алушы
қалыптастырдым.Соның бірі, басқа емес, сенің атаң - Арат Құла болатын.
Ол қаланың бір шетінен екінші шетіне қара құлы жетектеген есекке артқан
кілемін сатып жүретін.Əдетте, ол тойнанның өзіне екеуін, құлына екеуін
алатын да, жеп болғанша, менімен əңгіме бөсетін.
Бір күні ол менің есімнен шықпайтын бір нəрсе айтты: «Сенің пісірген
тойнаның маған сонша ұнамды, қарағым.Бірақ маған онан да ұнайтыны –
оны сата білетінің. Бұл қабылетің сені құлдықтан құтқарады əлі».
Ірі қалада құл болып, туысқаны мен достарынан айырылған жəне өзінің
бейшара халынан құтылуға асыққан мен байғұсқа бұл сөздің қалайша рух
бергенін білсең ғой!
Бірнеше ай бойы мен шиланыма жез бақыр толтырумен болдым. Ол
кəдімгідей салмақтанып, сыңғырлақтарға лықа тола бастады.Мегиддо
айтқандай, еңбек шынында да менің нағыз досым болды. Мен бақытты
едім, бірақ Суастының уайымы тарқамады: «Қожайын ойынханаға сонша
көп ақшасын жұмсайтын болды. Мен одан қорқа бастадым».
Бір күні Мегиддо досымды кездестіріп, сонша қуандым. Ол үш есекке
артылған көкөністі базарға алып келген беті екен.
«Менде бəрі керемет,- деді ол.- Менің жұмысым ұнағасын, қожайын
мені құлдарға бақылаушы етті. Көрдің ғой, ол тіпті, маған базарға сауда
жасауға да сенетін болды.Жуырда менің жанұямды алдыртты. Жұмыс
уайымды ұмыттырады, ал бір күні маған ол бостандыққа шығып, өз
шаруашылығымды сатып алуға жəрдем етеді, əлі».
Уақыт өтіп жатты, бірақ Нана-наид менің келгенімді асыға күтіп
отыратын болды. Ол табысты жұлып алып, бақырды жалма-жан санауға
кірісетін болды.Енді ол менен алыс базарға барып, бұрынғыдан да көп
тойнан сатуды талап етті.
Маған жиірек қаланың қақпасынан шығып, дуал сыртындағы құл
қараушыларға тауарымды сатуға тура келді. Мен сол бір масқара көріністі
көргім келмесе де, құл қараушылар тойнан алуға құмар болғасын, амалсыз

баратын болдым.Бір күні себеттеріне кірпіштің толуын күтіп, иіріліп
тұрған құлдар арасынан Забадоны көрдім. Ол қатты арықтапты əрі
бүкірейіп кеткен, ал арқасы бишік тигеннен жара мен тыртыққа толы
еді.Мен оны аяп кеттім де, оған бір тойнан ұсынып едім, ол ашыққан
айуандай, жұлып алды да, асап жіберді.Көзіндегі аңға тəн ұшқынды көрдім
де, ыдысыма солайымен жармаспай тұрғанда, одан алыс кеттім.
«Сен неге сонша тыраштана еңбектенесің?» - деп сұрады бір күні менен
Арат Құла. Есіңде ме, Хадан Құла, сол сұрақты сен де бүгін маған
қойғансың? Мен оған бір кезде Мегиддодан естігенімді айтып, еңбектің
маған нағыз дос екенін жеткіздім.
«Құлдықтан босағанда сен не істемексің?» - деп сұрады ол.
«Саудагер боламын шығар».
Осы сəтте ол маған мен сенбейтіндей сырын ашты: «Сен менің де
қожайынмен үлесті бөлісіп жүрген құл екенімді білесің бе?»
- Тоқта! – Хадан Құла ызадан көздері от шашып,оның сөзін бөліп
жіберді.- Менің атамның абыройын төгетін өтірікті тыңдағым келмейді. Ол
құл болған емес.
- Мен оны тауқыметтен құтылып, Шамның ең қадырлы адамдарының
біріне айналғаны үшін құрметтедім,- қабақ шытпастан Шарру Нада сөзін
жалғады.- Ал, сен, сол қадырлы кісінің немересі, қай қамырдан
жаралғансың?Сен шындықпен бет пе бет келердей мықтысың ба, əлде
жалған қиялдың тұтқынында болуды қалайсың ба?
Хадан Құла бойын тіктеді.Оның дауысы дірілдеп шықты.
- Менің атамды бəрі де жақсы көретін. Оның қылған қайырымды
істерінде сан жоқ. Ашаршылық болғанда, Мысырда соның ақшасына астық
сатып алынып, аш халыққа тарату үшін Шам қаласына соның ақшасына
керуен жалдап əкелінбеді ме? Ал, енді сен оны Бабылда бейшара құл болды
дейсің бе?
- Егер ол Бабылда құл болғанда, нағыз бейшара болар еді.Бірақ ол
өзінің мықтылығы арқасында Шамдағы алдыңғы қатарлы адамдарға
қосылып, пірлер оны қолдап, құрмет пен абыройға бөленді ғой, - деп

Шарру Нада жауап қайырды да, сөзін жалғады.- Арат Құла маған өзінің құл
екенін айтып, бостандыққа ұмтылып жүргенін жеткізді. Ол үшін өзінде
ақша жеткілікті екенін, бірақ одан əрі не істеу керектігін білмейтінін
мойындады. Өйткені, соңғы уақыттары оның ісі кері кете бастап, енді өз
қожайынының қамқорлығынан айырыламын ба деп қорқуда екен.
Мен оның мұндай батылсыздығына қарсы болдым: «Дүние шеті сенің
қожайыныңа тіреліп тұрған жоқ. Өзіңді ерікті жандай сезініп, ерікті
адамдай əрекет ет. Əуелі өзіңе не керектігін анықтап ал, сосын соған қол
жеткізуге барыңды сал.»
Ол менің шындықты тура айтып, қайрағаныма алғысын білдірді де,өз
жөніне кетті
٭
.
Бір күні мен қала сыртына тағы шыққанымда, көзім үймелеген
адамдарға түсті. Сұрастырсам, біреуі: «Естімеп пе едің? Қарауылдың бірін
өлтірген 
құлды 
ұстады.Бүгін 
оның 
арқасын 
өлгенше
шықпыртады.Патшаның өзі бақылайды екен.»
Қолымдағы тойнан толы ыдысыммен қалың топты жарып көре
алмағасын, бітпеген дуалға шығып бақыладым. Ол жерден маған,тіпті,
алтын күймелі Набуқұданасыр (Навухдоносор) патшаның өзін көру сəті
түсті. Бұған дейін маған соншама ұлылық пен бай киешек көру мүмкін
болмаған еді.
__________________________________________________________________
٭
Ежелгі Бабыл құлдарына тəн əдеттер бізге ерсі жəне қисынсыз көрінуі
мүмкін.Бірақ ол кездегі салт пен əдет заңға қатал бағындырылған еді.
Мысалы, құлдың кез келген меншікке ие болуы мүмкін, тіпті, құлды да
иеленуі ғажап емес, бірақ ол өз қожайынының меншігіне жатпас еді.
Құлдар емін-еркін ерікті əйелдерге үйленіп, одан туған бала ерікті болып
саналды. Сол кезде қалалық саудагерлердің көпшілігі құлдар болатын.
Олардың көпшілігі өз қожайындарына серіктес бола жүріп, ауқатты адамға
айналды.
Құл байғұстың шыңғырғанын естісем де, өлім жазасын көре
алмадым.Бұған дейін мен адамның соншалықты жапа шегуіне неге жол
берілетінін ұқпай келген едім, бірақ патшаның айналасындағылармен емен-

жарқын əзілдескенін байқап, оның жүрегі соншалықты қатал екенін жəне
бекіністегі құлдарға деген қаныпезерлікке патшаның өзі жол беріп
отырғанына көзім жетті.
Құлдың жаны шыққанда, оның мүрдесін аяғынан бағанаға іліп, жұрт
назарына қойды.Жұрт ыдырап, сирегесін, мен мүрдеге жақынырақ бардым.
Оның жүнді төсінен кеудесіндегі өрілген қос жыланның сұққылап
салынған суретін көріп, Қарақшыны таныдым.
Арат Құламен келесіде кездескенімде, ол,тіпті басқа адам болып
көрінді.
Ол мені көре сала, қуанышты жүзбен жармаса кетті: «Саған таныс ана
бір құл өз еркін алыпты. Сенің сөздерің айнымай келді де тұрды. Ал, менің
ісім алға басуда.Əйелім мəз болып жүр. Ол күң емес,ерікті ғой,
қожайынымның немере қарындасы еді. Зайыбым балаларымыздың
тағдырына менің құлдық хикаямның əсері болмайтындай, құл болғанымды
білмейтін басқа қалаға барып тұрғанымызды қалайды. Жұмыс менің ең
жақын жəрдемшім болды. Ол бойыма күш бітіріп, өзіме деген нық сенім
орнатты.»
Мен оған деген өз сөзімнің пайдаға жарағанына жəне сол үшін Арат
Құла алғысқа бергісіз ризалық сезім білдіргеніне өзімді бақытты сезіндім.
Бір күні кешқұрым Суасты маған көзін жасқа бұлап, жетіп келді:
«Қожайының масқараға ұшырады. Қорқам. Бірнеше ай бұрын ол
ойынханада көп ақшаға ұтылыпты. Ол шаруаларға астық пен балға ақы
төлеуді қойыпты. Өсімгер де қарызын алмағасын, ол қожайынға тісін
қайрап жүр».
«Оның ақымақтығы үшін біз неге қам жеуіміз керек? - дедім мен
ойланбастан. – Біз оған əлдиші емеспіз ғой».
«Ақымақ, сен ештеңе ұғатын емессің ғой. Өсімгерге кепілзат ретінде
саған деген меншік құқығын беріп жіберді. Заң бойынша ол сені сатып
жібере алады. Не істейтінімізді білмеймін енді. Бірақ ол қайырымды
қожайын ғой. Бұл масқаралық бізге қайдан тап болды екен?»
Суастының қам жеуі тегін болмай шықты.Ертеңіне мен наубайханада
нан пісіріп жатқанымда, өсімгер Саси деген біреуді ертіп келе қалды.Анау

маған қарады да, менің еріп жүру керектігімді айтты.
Өсімгер менің қожайынымды күтпестен, Суастыға мені алып
кеткендігін ескертті де, мені ертті де кетті.Менің наубайханадағы
жұмысымды бітіртпестен, бір жаққа алды да кетті. Өзіммен бірге үстімдегі
бар киім мен белдігіме бекітілген шилан ғана.
Менің арманым мен үмітімнің құйын тигендей ұйқы-тұйқысы
шықты.Мені тағы да ойынхана мен арпа сыра сұмдыққа ұшыратты.
Саси топас та дөкір біреу болып шықты.Ол мені көшемен ерткен бойы
оған Нана-наидада қандай жақсы жұмыс істегенімді айтып, оған да өнімді
еңбек ететінімді айтсам, оның жауабы мені есеңгіретіп жіберді: «Маған да,
менің қожайыныма да ондай жұмыстың қажеті жоқ. Патша өсімгерге қолға
түскен құл біткенді үлкен суарна құрылысына салуға бұйырды. Сондықтан
қожайын маған көбірек құл сатып алып, сол жұмысты тезірек бітіруді
бұйырды. Сондай үлкен шаруаны қалайша тез бітіруді білмей, басым қатып
жүр».
Шөлдаланы өсіп тұрған бір ағашсыз елестетші.Айнала толы тырбық
бұта болса, ал құтыңдағы суды қайнатардай ыссы күн төбеңді күйдірердей.
Енді таңнан кешке дейін терең ордан ауыр себетпен құм тасыған адамдар
тізбегі ширатылған күйі бір тынбайтын көріністі елестет. Тамақты бізге
шошқаға құйғандай ортақ үлкен астаумен берді. Үстімізге күнқағар ретінде
аспалы төбе де, астымызға төсер сабан да болмады. Ойда жоқта мен
осындай жайтқа тап болдым. Мен əмиянымды жасырын бір жерге
көмгеніммен, бірақ оны қайтадан қазып алатын мезет келе ме, жоқ па
білмедім.
Əуелі мен жұмысқа барымды салдым,бірақ ай артынан ай өте келе,
менің жігерім мұқала бастады. Сосын мен жан ұшырған күй
кештім.Тəбетім болмай, шөкімдей қой етіне аздаған көкөніс қосып
талғажау еттім. Түн болса, ұйқы қашып, беймаза күй кешетін болдым.
Мен енді Забадоның қайткенде де, бар күшін жұмыстан жалтаруға
салатыны дұрыс па деп ойлай бастадым. Бірақ біздің соңғы кездескеніміз
есіме түсіп, ол ойымның дұрыстығына күмəн келтірдім.
Дұрысы, күресіп, жауыңды өлтірген жөн деп есептейтін Қарақшыны да
есіме түсірдім.Алайда, қансырап өлген оның күйі де, ол уəждің

дұрыстығын жоққа шығарды.
Сосын Мегиддоны еске алдым. Оның қолы ауыр жұмыстан қорбиып
кеткен, бірақ оның жүрегі тыныш, ал жүзі қуаныштан бал-бұл жанды.
Шамасы, оның жоспары ең қолайлы болса керек. Бірақ жұмыс неге маған
бақ пен шаттық сыйламайды?Неліктен маған өз жоспарым мен
мақсаттарымды ұмытып, соңғы демім біткенше жұмыс істеуге тура келеді?
Бұл сауалдарға менде жауап болмады. Жаным жай таппай, сергелдеңге
түстім.
Бірнеше күннен соң, бойымдағы күшім сарқылғандай күй кешкенде де,
мазалаған 
сұрақтарға 
жауап 
болмай 
жүргенде, 
Саси 
мені
алдыртты.Бұрынғы қожайыным мені Бабылға қайтаруды өтініпті.Мен
əмиянымды қазып алдым да, үстіме қалған-құтқан киімімді іле салып,
жолға түстім.
Жол бойы мені əрі-бері қаңбақша домалатқан құйын туралы ой есімнен
кетпеді.Менің өмірім туған қалам Харрунда айтылатын əннің бір шумағын
еске түсірді:
Адамға құйын бас салар,
Қаңбақтай адам не байқар?
Оның жолын кім білер,
Мақсатын бізге кім айтар?
Күнəсіз болсам да, күнəһардың жазасын неліктен тартып, тағдыр
тəлкегіне түсемін? Алдымда тағы да басқа ауыртпалық пен тауқымет күтіп
тұр екен мені?
Бұрынғы қожайын үйіне таяп келгенде, мені күтіп тұрған Арат Құланы
көргендегі таңданысымды айтып жеткізе алмаспын.Ол маған түйеден
түсуіме көмектесіп, бауырын көргендей құшақ жая ұмтылды.
Біз екеуміз жолға шықтық. Мен құлға тəн əдеппен одан қалыңқырап
жүруге икемделіп едім, ол мені құшақтады да: «Мен сені іздеп бар маңайды
шарқ ұрдым. Енді үмітімді үзе бергенімде, Суастыны кезіктірдім. Ол
өсімгер жөнінде айтқасын соған барып едім, ол мені жаңа қожайыныңа

сілтеді. Онымен ұзақ саудаластым, ақыры ол сен үшін маған қымбат ақы
төлеттірді, бірақ сен оған тұрасың. Өйткені, сенің ақылың маған сəттілік
əперді».
«Бұл ақыл менікі емес, Мегиддоныкы», - деп сөзін бөлдім.
«Ақыл екеуіңдікі.Екеуіңе де рақмет.Кəзір Шамға барамыз, мен сенің
маған серіктес болып, іске үлес қосуыңды қалаймын.Сен кəзірден бастап
еріктісің.»
Осылай деді де, ол қойнынан сазбітікті шығарды, онда өзінің мені
сатып алғаны туралы жазылған екен.Ол сазжазбаны төбесінен асыра
көтерді де,құлаштап тұрып тасқа соғып, быт-шыт етті. Онымен қоймай,
аяғымен мыжып, жазбалы кірпішті ұнтап жүр.
Мені көзіме алғыстың орнына жас үйірілді. Осы сəтте мен өзімді
Бабылдағы ең бақытты адам екенімді ұқтым. Сонда да, мен үшін ең ауыр
кезде де еңбек менің ең жақын досым болып қалды.Менің жұмысқа деген
құлшынысым бекініс құрылысына сатылған құлға тəн тағдырдан
құтқарды.Ол сенің атаңа менімен бірге еңбек етуге таңдау жасатты.
- Сонда жұмыс менің атама алтын шекелге барар жолды ашқан құпия
кілт болғаны ма?-деп сұрады Хадан Құла.
- Мен оны кездестіргенімде, онда басқа кілт болған емес, - жауап берді
Шарру Нада.
- Сенің атаң еңбекқор болатын.
- Мен бір нəрсені ұққандаймын, - ойлана сөйледі Хадан Құла.- Оның
еңбексүйгіштігі оған достарды кезіктіріп, табыс əкелді. Ол еңбегінің
арқасында Шамдағы абыройлы адам болған екен.Оған байлық сіңірген
еңбек болды.Ал, мен жұмысты тек қана құлдардың сыбағасы деп ойлап
келгем.
- Өмірде рахаттың түрі бар,- деді Шарру Нада,- жəне əр қайсысының өз
сəті бар.Мен жұмыстың тек қана құлдардың сыбағасы еместігіне
қуанамын. Егер олай болмағанда, мен ең үлкен рахаттан ада болар едім.
Өмірде маған ұнайтын нəрсе көп, бірақ бəрінен бұрын жұмыс ұнайды.

Шарру Нада мен Хадан Құла Бабыл дуалының көлеңкесінде келе
жатып, оның аса ауыр қола қақпасына қарай беттеді.Олар жақындағанда,
күзетшілер орындарынан ұшып түрегелді де, құрметті меймандарға ибалы
сəлем берді.
Шарру Нада басын қақшита ұстаған күйі шұбатылған ұзын керуенді
қалаға өткізіп, көше қуалай бастап кетті.
- Мен əрқашан да, атама ұқсағым келетін,- деп оған Хадан Құла ішкі
сырын мойындады, -бірақ оның қандай болғанын бұрын білмеп едім.Сен
менің көзімді аштың. Енді мен оны бұрынғыдан да бетер жақсы көремін.
Мен бұрынғыдан да бетер оған ұқсағым келеді.Сəттілікке жеткізетін нағыз
кілтті бергенің үшін мен саған ешқашан да оның ақысын төлей
алмаспын.Мен енді оны ылғи да пайдаға асыратын болам. Менің ісімнің
басы да атам ісіндей елеусіз болар, бірақ мен асыл тас пен сəнді киімді
емес, сенен алған жаңа ілімді мақтан етермін.
Осы сөздерін айтып, Хадан Құла құлағындағы асыл тасты сырғасы мен
саусағындағы бағалы жүзігін алды.Сосын атын тебініп қалды да,керуен
басының соңынан шаба жөнелді.

жүктеу/скачать 0,57 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: