Ф дп 042 09-2016 №1 басылым 08. 09. 2016 ж

Семей

Мазмұны

1. Глоссарий

2. Дәрістер

3. Тәжірибелік сабақтар

4. Білімалушылардың өз бетімен істейтін жұмыстары

5. Қолданылған әдебиеттер және интернет ресурстары.

Андроцей - бір гүлдегі аталықтардың жиынтығы.

Апомиксис – ұрықтың ұрықтану процесінсіз пайда болуы.

Амилопластар – крахмал жинайтын лейкопластар.

Гифалар – саңырауқұлақтардың денесін түзетін жіңішке жіп тәрізді жасушалар.

Геотропизм - өсімдік органдарының кеңістікте белгілі бір бағытта өсуге қабілеттілігі.

Гетерофилия - өсімдікте әртүрлі жапырақтылық.

Гинецей – бір гүлдегі аналықтардың жиынтығы.

Гаметофит - өсімдіктің жынысты ұрпағы.

Калеоптилия - өсімдіктің сыртқы ұрықтық жапырақшасы.

Клон – жыныссыз өсіп даму арқылы бір ортақ тектен тараған жасушалар немесе ұрпақтар.

Микроспорофилл – жапырақтың өзгерген түрі, онда микроспорангилер түзіледі.

Мегаспорофилл – құрылысы жапырақ тәрізді орган, онда тұқым бүршіктері жетіледі.

Плазмодесмалар – жасушаның қабықшалары арқылы өтетін және екі жақын жатқан жасушаларды жалғастырып тұратын цитоплазманың жіңішке жіпшелері.

Паренхималы жасушалар – ұзындығы енімен бірдей жасушалар.

Прозенхималы жасушалар – ұзындығы енінен бірнеше есе артық жасушалар.

Партеногенез – еркектің гаметасынсыз ұрғашының гаметасынан организмнің дамып өсуі.

Полиплоидия – гаплоидтық жиынтықпен салыстырғанда хромосомалар санының өсуі.

Субмикроскопиялық – Жасуша компаненттерінің электронды микроскоппен қарағанда, басқаша айтқанда он және жүз есе үлкейткенде ғана көрінетін жұқа құрылысы.

Спорофит - өсімдіктің жыныссыз ұрпағы.

Селекция – мал тұқымын, өсімдіктер сорттарын микроорганизмдердің, бактериялардың және вирустардың расаларын өзгертетін ғылымның саласы.

Таллом – төменгі сатыдағы өсімдіктердің вегетативтік денесі.

Телу – бір өсімдіктен ойып алған бүршіктің немесе сол өсімдіктің сабағынан дайындалған қалемшенің екінші өсімдіктің сабағымен жымдасып бірігіп кетуі.

Тіршілік формалары – белгілі бір экологиялық жағдайдың әсерінен қалыптасұан, өсчімдіктің сыртқы формасы.арқылы дамуы.

Өсімдіктер систематикасының мақсаты, міндеті. Даму тарихы.

Систематика деген ғылым біздің планетамызда кездесетін өсімдіктердің түрлерін сипаттап жазып, оларды туыстық топтарға біріктірумен және осы топтардың жүздеген миллион жылдарға созылған эволюциясына жауап беретіндей жүйеде орналастыруымен айналысады.

Жер шарында қазіргі кезде өмір сүретін өсімдіктердің жалпы саны шамамен 500 – мыңға жетеді.

Өсімдіктер систематикасының негізгі мақсаты:

1. 
   Қазіргі кездегі және жойылып кеткен жер бетінде тек қана қалдықтары қалған өсімдіктердің әртүрлілігін сипаттап, жазып зерттеу
   
2. 
   Филогенетикалық, (туыстық) және жеке-жеке топтардың арасындағы қатынасын өзара айқындау, зерттеу
   
3. 
   Өсімдіктер дүниесінің эволюциясын және түрдің өзгеру процестерін айқындап, анықтап шешу.
   

тарихымен тығыз байланысты. Жердің жасы 6 млрд. жыл болса, тіршіліктің п.б. – 3 млрд. болды.

Ең бірінші қандай организм п.б. деп айту қиын, себебі жарық, оттегі,

органикалық заттар болмаған, тек химиялық процестің нәтижесінде бастапқы организмдер өзіне қажетті реакция арқылы қоректенген. Темір бактериясы химиялық – процесс, гетеротрофты организм. Оттегі де, органикалық заттарда керек болған жоқ, хемосинтез арқылы өзіне органикалық затты алған. Кейбір ғалымдар алғашқы организм – бактерия мен көк - жасыл балдырлар, яғни прокариоттар деп айтады. Бертін келе өсімдіктер дүниесінің жасыл түсі бар өкілдерінің пайда болуы хлорофиллмен байланысты дейді. Бұл автотрофты өсімдіктерге әкелді. Көк - жасыл балдырлар фотосинтез жүретін жер бетінде оттегі және органикалық заттардан пайда болды дейді. Жерде климат бірнеше рет өзгеріске ұшырады, соның нәтижесінде әр түрлі топтар, жаңадан формалар пайда болды. Табиғи сұрыптау процессі жүргеннен кейін негізгі өсімдіктерді жер бетіндегі 6- дәуірге бөлуге болады:

1. 
   Бактериялар
   
2. 
   Балдырлар
   
3. 
   Псилофиттер
   
4. 
   Теломофиттер (папоротник, қырықбуын, плаун )
   
5. 
   Жалаңаштұқымдылар
   
6. 
   Жабықтұқымдылар
   

1. 
   Шаруашылықпен байланысты (керекті, керексіз, зиянды)
   
2. 
   Өте ертедегі классификация (тағамдық, дәрілік, улы)
   
3. 
   Ертедегі Египетте б.э.д. 3 мың жыл бұрын болған Рим, Грециядағы әр түрлі бағыттағы ғалымдар Теофраст, Ибн-Синна, Плинийлер, Гипократ бұлардың көбі философ және дәрігерлер олар өсімдіктерді жіктеп жазып кеткен
   
4. 
   ХУІ ғ. бастап Батыс Европада травниктер, аптекарлық бақ болды, негізі өсімдікті дұрыстап сипаттау, тек ботаника бақтары ашылғанда болды. Материктің ашылуына байланысты басқа материктерде өсетін өсімдіктер зерттелді, оларды ботаника бақтарында егіп, жерсіндіріп, көбейтіп пайдаланды.
   

Өсімдіктерді жекелеген систематикалық топтарға біріктіру (классифи-

кациялау), жалпыға бірдей қабылданған таксондар деп аталынатын систе -

матикалық бірліктің негізінде жүзеге асады:

1.Бөлім (Divisio); 2.Класс(Classis);3. Қатар(Ordo);

4.Тұқымдас (Familia); 5.Туыс (Genus); 6. Түр (Species).

Бұл таксономиялық бірліктерден жаңадан категорияларды шығаруға болады. Мыс:тұқымдас (семейства) – тұқымдас тармағы (подсемейства);

класс - класс тармағы (подкласс). Филогенетикалық классификацияның негізгі бірлігі немесе ең кіші категориясы – түр. Түр организмнің тарихи дамуы мен оның тіршілік жағдайына байланысты өзгерісінің негізгі түйіні. Сондай ақ түр тірі материяның сапалық ерекше өлшем бірлігі. Сондықтан органикалық дүние өсімдіктер мен жануарлардың ақиқат түрлерінен тұрады. Түр туралы ұғымға алғаш анықтама берген Джон Рей түр дегеніміз деді ол, бірер өсімдік тұқымдарының пайда болған индивидумдар жиынтығы. Ч.Дарвин түр табиғи сұрыпталу жолымен п.б. түр табиғаттағы ақиқатқа бір мысал. Түр өзіне ғана тән ерекше белгісі бар тұқымқуалаушылық қасиет белгіленген индивидиум. Түрдің ішінен сыртқы ортаның өзгерісінен форма п.б., ал сорт тек селекция жолымен алынады. Систематикада номенклатура деген ұғым бар, өсімдіктерді латынша атайды. Өсімдіктердің ең кіші өлшем бірлігі түр екі атаумен немесе К.Линейдің бинарлық системасымен аталады, яғни өсімдіктердің түрін жазғанда әуелі туыс, одан кейін түрдің атауын жазады, оның соңында сол түрді анықтаған автордың бастапқы әрпі тұрады.

Мыс: Күйдіргі сарғалдақ – Ranunculus acris L;

Жатаған сарғалдақ - Ranunculus repens L.

Өсімдіктер дүниесінің жоғарғы таксондарының орналасу реттілігі

Төменгі сатыдағы өсімдіктер – Thallobionta

I. Өсімдіктер дүниесінің клеткаға дейінгі тармағы - Procytobionta

1. Вирустар бөлімі – Virophyta

Thallobionta procariota

2. Дробянкалар бөлімі - Schizophyta

3. Көк-жасыл балдырлар бөлімі –Cyanophyta

сатыдағы автотрофты өсімдіктер) – Thallobionta eucaryota

4. Жалтырауық сары балдырлар бөлімі - Chrysophyta

5. Сары жасыл балдырлар бөлімі – Xanthophyta

6. Диатомды балдырлар бөлімі – Diatomophyta

7. Пирофитті балдырлар бөлімі – Pirrophyta

8. Эвгленалы балдырлар бөлімі – Euglenophyta

9. Қоңыр балдырлар бөлімі – Phaeophyta

10. Қызыл балдырлар бөлімі – Rhodophyta

11. Жасыл балдырлар бөлімі – Chlorophyta

12. Хара балдырлар бөлімі – Charophyta

13. Қыналар бөлімі – Lichenophyta

14. Кілегейлер бөлімі –Myxophyta

15. Саңырауқұлақтар бөлімі – Mycophyta

Жоғары сатыдағы өсімдіктер – Cormobionta

V. Өсімдіктер дүниесінің өркенге дейінгі архегониялылар тармағы – Procormobionta archegoniatae

16. Риниофиттер бөлімі – Rhyniophyta

17. Псилот тәрізділер бөлімі - Psilotophyta

18. Мүк тәрізділер бөлімі -Bryophyta

VI. Өсімдіктер дүниесінің өркенді архегониялылар тармағы –

Cormobionta archegoniatae

19. Плаун тәрізділер бөлімі – Lycopodiophyta

20. Қырықбуын тәрізділер бөлімі – Eguisetophyta

21. Папоротник тәрізділер бөлімі – Polypodiophyta

22. Жалаңаш тұқымдылар бөлімі - Cymnospermatophyta (Pinophyta)

gynoeciatae

23. Жабық тұқымдылар бөлімі - (магнолиялар) – Angiospermatophyta

(Magnoliophyta).

Жер бетіндегі барлық өсімдіктерді екіге бөледі: төменгі және жоғары

сатыдағы өсімдіктер .

Төменгі сатыдағы өсімдіктердің денесі мүшелерге ажыратылмағанталлом немесе қатпаршақ деп атайды. Төменгі сатыдағы өсімдіктер автотрофты және гетеротрофты жолмен қоректенеді. Автотрофты организмдер балдырлар мен қыналар, ал гетеротрофты бактериялардың көпшілігі, саңырауқұлақтар. Гетеротрофты қоректену паразитті және сапрофитті деп бөлінеді.

Төменгі сатыдағы өсімдіктерге бактериялар, вирустар, саңырауқұлақ-

тар, қыналар жатады.

Жоғары сатыдағы өсімдіктерге - жоғары сатыдағы споралы өсімдіктер (мүктер, папоротниктер, қырықбуындылар, плаундар).

Тұқымды өсімдіктер екіге бөлінеді : Жалаңаш тұқымды және жабық тұқымды өсімдіктер деп. Жалаңаш тұқымдыларға қарағай, самырсын, шырша, балқарағай т.б., ал жабық тұқымдыларға барлық гүлді өсімдіктер жатады.

Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:

1. 
   Өсімдіктер систематикасының мақсаты қандай?
   
2. 
   Қандай организмдер автотрофтылар деп аталады?
   
3. 
   Қандай организм гетеротрофтылар деп аталады?
   

1.2. Комарницкий Н.А., Кудряшов Л.В., Уранов А.А. Систематика растений. М., 1975

Бул қатарға толық түрде зерттелген үлкен рииия (Rhупіа mаіог) мен Гвин - воона риния (Rhупіа gwуппе-уаиghапіі) түрлері жатады. Үлкен риния ылғалды ортада көп мөлшерде тығыз жинақталып өсуіне байланысты, қазба қалдықтарында көп мөлшерде сақталған.

Тримерофитои (Тгітегорһуіаіе^) қагары

Риниофиттер класына жататын тениокрада (Таепіосгайа) туысы екінші реттік сулы ортада тіршілік етуі мұмкін. Олардың дихотомиялық типті түрде тармақталған жалпақ теломда-ры болған. Кейбір спорангийлері теломдардың үшында, енді біреулері буйір жақтарында орналасқан. Сонымен, тениокрада қатарына жататын өсімдіктер риниофиттер мен зостерофиллум кластарын байланыстырушы қатар ретінде қарастырылады.

Бұл класс өкілдеріне тэн қасиеттердің қатарына спорангийлерінің бүйір бұтактарыңда орналасуы жатады. Спорангийлері дөнгелек немесе жоғарғы жағында саңылауы бар сопақша пішінді. Бүл кластың 3 туысы жақсы зерттелген. Госслингия (Gosslingia) туысының дихотомиялық тапті тармақталған бүтақтарында селягинелланың ризофоры (тамырға ұқсас өсінді) тэрізді жанама бұтақ түріндегі өсінділері түзіледі. Олардың жанама қысқа бүтаксщрында бүйрек тэрізді спорангий орналасқан. Жоғаргыда көрсегілген ерекшеліктеріне байланысты, бұл зостерофшлдер мен плауш тэрізділерге жақын туыс ретіңде қарастырылады. Савдония (Sаwdопіа) туысының бұтақтарыңда