Ф-об-007/020 Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

№25 Сабақтың тақырыбы: Орталық Қазақстанның орта ғасырлық қалалары мен елді мекендері, Сауда ақша айналымы.

Жоспар:

1.Сарарқа қалалар өңірі.

2.Қарасаман, Қарашық, Қасырбас Қужан қалалар тарихы.
Бақылау сұрақтары.
1. Археологиялық қазба жұмысы кезінде Сарарқа қалаларының өңірінде қола дәуірінің өзінде Орталық Қазақстанда жер өңдеушілер малшылар қол өнершілерінің елді мекендері туралы деректер.

2. Атасу,Кент секілді елді мекендер бүкіл Еуразия құрлығындағы метал өндіру орталығы болған туралы қай ғалым, археологтардың еңбектерінде кездеседі.

3. Сарарқа қалаларының археологиялық зерттеулерде Н.П. Рычковтың еңбегі қаншалықты орын алды.

4. Қазақстанның орта ғасырлық қалаларының ішіндегі Сарарқа, Қарасаман,Қарашық,Қасырбас Құжан Қалаларының тарихы.

5. Араб географы Әл-Идриси Сарарқа, Қрарсаман, Қарашық қалалары туралы көзқарасы.


7-апта

1,0-балл

№26 Сабақтың тақырыбы: Жайық жағалауындағы ортағасылық қалалар.

1.Жайықтан Ертіске дейінгі қалалық орталықтар.

2.Азияа кірер қақпа.
Бақылау сұрақтары

1. 
   Орта ғасырлардағы Қазақстан территориясындағы қалалық мәдениеттің қалыптасуы, гүлденуі және құлдырау деңгейі.
   
2. 
   Қазақстан территориясын І-Петр «Азияға кірер қақпа» деп қарастыруының маңызы.
   
3. 
   Орта ғасырлық Батыс Қазақстан территориясында орналасқан қалалар.
   
4. 
   Батыс Қазақстан жерінде орналасқан қалалардың қоғамдық құрылысы мен қала халқының жағдайы.
   

№27 Сабақтың тақырыбы: Жайық жағалауындағы ортағасылық қалалар.

1.Ертіс жағалауындағы қалалар.

2.Жайық жағалауындағы орта ғасырлық қалалардың табылуы.

Бақылау сұрақтары

1.Зерттеу нәтижесінде археологтар Еділ бойындағы Жаңа Сарай үйлері туралы зерттеушілердің пікірлері.

2. Жайық қалаларында кездесетін ең көп топырақ түрлері мен шаршы үйлер қалай болған.

3. Еділ бойындағы қалаларының үйлер салыну әдісі мен жобасына қарай Жайық қалашығының үй қожалықтарынан қатты өзгешелігі.

4. Жайықтағы үйлердің жобасы шаршы немесе төрт бұрыш пішінді болып сыртқы қабырғалары қалай салынған.

5. Қалалардың салыну барысы кезінде үйді көбінесе екі бөлмелі жасағанда олады бір-бірінен өрмелі-каркас арқылы бөлгенін қалай білеміз.

6. Ертіс бойындағы қалаларға Әл-Идрисидің жазған деректері.

7. 1734ж Ертістегі Ямышев бекінісінде тоқтаған Ф. И. Миллер мұнара туралы қызықты деректері.

8. Әл-Идрисидің қимақтар туралы айтқан пікірі.

9. Ибн-Хордадбек, Қудама, Ташем ибн Бахр « Худуд әл-әлем» кітабы бойынша жазба деректер.

10. Жайық қаласы мен Жайық өзенінің қазіргі кездегі байланыстары.

А. ХІ-ХІҮғ

Б. ХІ-ХІІғ

С. ХІІ-ХІҮғ

Д. ХІ-ХҮғ

2. Ибн-Хордадбек,Қудама, Ташем ибн Бахр «Худуд әл-Әлем» кітабының бізге қай ғасырда жеткен.

А. ҮІІІ-ХІғ

Б. ХІ-ҮІІғ

С. ҮІІІ-Хғ

Д. ҮІ-Хғ

3. Гаганнан әму Дамурияға дейін батысқа қарай қанша күндік жол.

А. 5 кундік

Б. 4 күндік

С.3 күндік

Д. 6күндік

4.Ең ірі қала әскери-әкімшілік сауда және қол өнер орталығы қай ханның астанасы болған.

А. Қарлұқ

Б. Қыпшақ

С. Қимақ

Д. Оғыз

А. 15 қала

Б. 16 қала

С. 14 қала

Д. 18 қала

6. « Мешіт Қабан-Гасун сайы» деп жазылған мунараның алғаш егжей-тегжей сипаттаған тарихшы.

А. С.У. Ремезов

Б. Әл- Идриси

С. Ф.И. Миллер

Д. Тамим ибн Бахр

7. Мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы бойынша батыс Қазақстан облысында 2001ж аршылған орта ғасырлық қай қала зиратында археологиялық зерттеулер жүргізді.

А. Сарайшық қаласы

Б. Жайық қаласы

С. Орал қаласы

Д. Шаған қаласы

8. Жайық қаласында салыну мерзімі мен жобасы жағынан Жайық моншасына өте жақын келетін моншалар.

А. Отырар-Сайрам

Б. Отырар Сауран

С. Отырар-Қаялық

Д. Отырар- Тараз

9. Алтын Орда қалалары арасынан моншалар қай қалашықтардан ашылып алынды.

А. Бұлғар,Реязань,Сарайшық

Б. Отырар, Жайық, Бұлғар

С. Хорезм,Үргеніш,Астрахан

Д. Бұлғар,Белжаман, Водянск


7-апта

1,0-балл

№28 Сабақтың тақырыбы: Республикалық стратегиялық «Мәдени мұра» бағдарламасы бойынша зерттеліп жатқан орта ғасырлық қалалар мен елді мекендер.

1.«Мәдени мұра» бағдарламасы

2. «Мәдени мұра» бағдарламасы бойынша зерттеліп жатқан орта асырлық қалалар

Консультация

1.003 ж. мәдениет дамуында елеулі болды, халыққа жіберген жылсайынғы үңдеуіңце Президент ел алдында тұрған шұғыл міндеттер ішінде тарихи-мөдени мүрамызды зертгеу және сақтау шараларьш анықтап отыр.

Бағдарламаның іске асуы үшін мынандай концептуалды негіздемелер анықталып алынды: бағдарламаны іске асыру барысында мәдени мұра елдегі біртұтастану процесетерінің негізгі себебі, ұлттық және мемлекеттік сана-сезімнің қалыптасуының құрамасы деп есептейтін, сипаттауды қажет етпейтін қағидаға негізделу керек; Қазақстан халқын Отан тарихын сүю, оған сүйіспеншілікпен қарау, оны ықыласпен сақтау рухында тәрбиелеу қажет; археология, сәулет өнер, көне өнер ескерткіштері ұлт рухын сақтайтындықтан олар халықтың қасиетті дүниесі болуы тиісті. Ғылыми зертгеулер мен қазбалар осы қағидаларға негізделіп жүргізілді; Ақсу темір өңдеушілер қонысы, қола дәуірінің қала жүрты Кент, сақ қаласы Шірікрабат, Берел, Мерке түрік ғибадатханасы, Отырар және Қиялық қала жүрттары жайлы жинақталған материал ой-сараптаудан өткізіліп, консервациялау мен мұражайландыруға байланысты ұсыныстар және бағдарламалар жасалыңды. Сонымен қатар Алматы және Шымкент археологиялық ескерткіштеріңде де елеулі жұмыстар атқарылды.

Алматы, Қызылорда, Солтүстік-Қазақстан облыстары бойынша Жинақ томдарын даярлауға қызу зерттеулер басталып кетті.

Бағдарлама бойынша 2004 ж. іске асырылған жұмыстардың жекелеген қорытындылары жинақтама есепте жариялануда.

1999 ж. әлемдік маңыздағы Алтайдағы Берел обасындағы мәңгі тоң басқан қорғандар мен бейіттерде қазба жұмыстары жалғасқан болатын.

Зайсандағы Шілікті обасыңда жұмыстар жалғасуда. Былтыр онда патшалық қорғаннан «алтын адам» мәйітінің қалдықтары табылған еді. Жетісуда, Қарлық мемлекетінің ортағасырлық орталығы, әлемдік діндердің түйіскен және бірге өмір сүрген жері болған Қиялық қала жұртында өрнек ойылған кірпіштермен қапталған XII—XIII ғғ. бас мешіті мен XI—XII ғғ. мавзолейі ашылған болатын. Бұл Қазақстанның ислам сәулетөнерінің жаңа жарқын ескерткіші.

Зерттелініп жатқан ескерткіштер ішінде елордамыз Астана қаласының маңындағы Бұық қала жүрты да бар. Жоба жұыстары нәтижесіңце онда Астананың көпғасырлық тарихы мен өлкедегі урбанизация бастауы жайлы түсінік бере алатын Археологиялық парк үйымдастырылады.

Алматы маңында жуырда құылған мұажайқорыққа енгізілген Есік обасы мен Талғар қала жұтының (ортағасырлық Тальхир қаласы) зерттелуі жалғастырыдды.

Көне Шымкент және Сайрам қала жұтгарында археологиялық зерттеулер етек алды. Археологиялық және тарихи материалдар негізіңце қала жүрттарыңцағы қазбаларды консервациялаудың, мұажайлық кешендерді үйымдастыру мен оларды қазіргі таңдағы қызу жүмыс істеп жатқан Шымкент — Отырар — Түркістан — Сауран туристік бағытына енгізудің ғылыми концепциясы жасалынуда. Арыс өзенінің орта бойында әйгілі Арсу-баникет қаласы мен кейінгі ортағасырлык Қараспаң қаласы деп танылатын Қараспан қала жұртында археологиялық зерттеулер жүргізілді.

Отырар қала жұртында халықаралық ЮНЕСКО — Қазақстан — Жапония қатысқан жоба бойынша жұмыстар аяқталып, мәдени мүра аясындағы «Көне Отырардың қайта өркендеуі» жобасы басталды. Алқаптағы Ал-тынтөбе, Мардан—Күйік, Құрықтөбе ескерткіштерінде археологиялық және консервациялық жұыстар жүргізілуде.

Отырар мен оның маңында орналасқан Арыстан Баб мавзолейіне жылына 100000 турист келеді және оның саны жылдам өсуде.

Отырарда бүкіл ортаазиялық өңірдегі ғы-лыми және консервациялық зерттеулердің орталығын ашу және туризм инфрақүрылымын ұымдастыру концепциясы жасалды.

Түркістан маңынан Қазақстанның ерте ортағасырларындағы ірі орталығы болған Сидақ қала жұты қазылып жатыр.

Ортағасырлық тарихтың, археологияның және сәулетөнердің бірегей ескерткіші — Сауран қала жүртында зерттеу жұыстары басталды. XVI ғ. авторы Васифи суреттеп кеткен, айтулы екі шайқалмалы мүнарасы бар медре-се қазыла бастады. Қаланы сумен қамтамасыз еткен кәріз жүйесі зерттелуде.

Батыс Қазақстанда Жайық өзенінің бойында, Орал қаласының маңында XIV ғ. ортасында бой көтерген Жайық қаласының жұты зерттелуде. Бүл XVII—XVIII ғғ. Орал қаласы-ның негізі болған қала жүрты. Сарайшық пен Жайықтағы қазбалар Үлы Жібек жолының Орал тармағы жайлы мағлұаттар берді.

Маңғыстауда ерте қола дәуірінің қаласы — Тоқсанбай тұағы және сарматтардың ғибадатханасы — Қызыл Үйік ескерткіштері зерттелуде.

Консервациялау мен мұажайландырмақ-сатымен энеолит дәуірінде пайда болған, алғашқы жылқы өсірушілердің тұағы Ботайда қазба жұыстары қайта қолға алынды. Адам тарихындағы елеулі оқиға — жылқыны қолға үйрету процессінің бастапқы аймақтарына Қазақстанның да кіргендігі дәлелденді.

Қазақстанның көне дәуірі жайлы тың мағлұат алу палеолиттік Шоқтас және Қошқорған бірегей ескерткіштеріндегі зерттеулер нәтижесінде мүмкін болады.

Қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде шығарылайын деп жатқан есепті баспаға дайындайудан басқа, Сауран және Қиялық қалалары, Жайық қала жүрты, Акыртас кешені, Ешкіөлмес петроглифтері жайында моногра-фиялар дайындалуда. «Мәдени мұра» бағдарламасына енгізілген әрбір ескерткіш жайында монографиялар, альбомдар, буклеттер даярлау жоспарланып отыр. Туристік бағдаршаларға суреттемелер даярлануда.

Жұмыстарды ұйымдастыру ҚР мәдениет, ақпарат және спорт Министрлігі, ҚР білім және ғылым Министрлігі тарапынан іске асырылды; ал Мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасының орыңдалуын қамтамасыз ететін Қоғамдық Кеңес осы жұмыстардың ұйымдастыру Орталығы болды.