Ғазали ғибыраттары (Еркiн пайымдаулар)
жүктеу/скачать 15,47 Mb.
|
| ҒАЗАЛИ ҒИБЫРАТТАРЫ
(Еркiн пайымдаулар) АңғартуАдамзат тарихының ойлау жүйесіне ұлы төңкерiс әкелген ғұламаның бiрi - Ғазали. Мұқым мүhмин әлемiндегi жаңаша ойлауды әкелген жадидизмнiң дәнiн сеуiп, санаға сәулесiн түсiрген де сол Зайниддин Мұхаммед имам Ғазали (1058-59) - 1203). Хорасан уәләятындағы Туси шаhарынан 20 шақырым жердегi Ғазали қыстағында дүниеге келiп, Нишапур, Самарқанд, Бағдат, Шам, Искендрия (Александрия) шаhарларындағы оқымыстылармен пiкiрлесiп, пәлсафалық сұхбат құрып, ақыл-ойдың ғұлама – хакiмi дәрежесiне жетедi. Қайда барса да сол жердегi медреседе дәрiс оқиды, уағыз айтады. Сондықтанда ол ел арасында «имам Ғазали» атанады. Ол: «Жауhар», «Негiздер» («Орталық»), «Түйiн» («Қысқа»), «Қортынды», «Мұстафа», «Жас шыбық», «Философтардың терiстi терiске шығаруы», «Адасудан арылу», «Көзқарасты анықтау», «Iлiм өлшемi», «Мақсаттар», «Өзге халықтардың жаңылыс пiкiрлерi», «Алла есiмдерiнiң мағынасы», «Шығыс», «Мақсат пен уақыт аралығы», «Құстар жайлы кiтап», «Hақ жолының бастамасы», «Ей, перзенттерiм», «Дiни iлiмдердiң тiрiлуi», «Түйсiктану», «Бақытқа жетудiң алхимиясы» атты пәлсафалық кiтап жазған. Дауани, Ауғани, Габдуку, Маржани, Абай сияқты әлемдiк ойлау жүйесiнiң данышпандары осы ғазалидiң рухани шәкiрттерi. ХIХ–ХХ ғасырдағы мұсылман дүниесiнiң оянуы мен өрлеуi - Ғазали iлiмiнен тамыр алады. Ұлы ғұламаға құрмет ретiнде әр кезде, әр қилы жағдайда, әр қилы көңiл-күйде ойға оралған, не өзгенiң пiкiрлерiн оқи отырып, соны өзiмiзше дамытып, қырнап-қырлаған қысқа түйiндердiң басын қосып, бұдан былай оны «Ғазали ғибыраттары» деп атауды ұйғардым. Оның iшiнде сол Ғазалидiң өз пiкiрiне қарама-қайшы келетiн пайымдаулар да бар. Бiрақ Абайдың ақыл-ойына сусын болған ғұламаның құзырына бас игенiмiздiң және оның шарапаты тиер деген iзгiлiк ниетiнiң белгiсi болсын – деген дәмемiз де болды. Ғазали ғибыраты дегеніміз: «Естiлердiң айтқан сөздерiн ескерiп жүрген кiсi өзi де естi болады. Әрбiр естелiк - жеке өзi iске жарамайды. Сол естiлерден естiп, бiлген жақсы нәрселердi ескерсе, жаман – дегеннен сақтанса, сонда iске жарайды, сонда адам десе болады», - деген Абай үлгiсi емес пе?!. Даналықтан дәмемiз жоқ, бiрақ, естiлердiң қатарына қосылудан үмiттенсек несi айып, несi мiн, несi намыс. Ой – адамның қайрағы. Өлшем Егер Ғазали маған мына сұрақтарды қойса: Аспаннан да биiк не? Көңiл. Теңiзден де терең не? Көңiл. Жерден де ауыр не? Көңiл. Көбiктен де жеңiл не? Көңiл. Оттан да ыстық не? Көңiл. Мұздан да суық не? Көңiл. Темiрден де қатты не? Көңiл. Мақпалдан да жұмсақ не? Көңiл. Күннен де жарық не? Көңiл. Түннен де қараңғы не? Көңiл. Ақ ниеттiң белгiсi не? Көңiл. Қара ниеттiң белгiсi не? Көңiл. Өмiрдiң өлшемi – көңiл. Көңiлдiң мөлшерi – өмiр. Ақ ниеттiге – абиұр, сабыр берсiн. Қара ниеттiге - қабiр берсiн. Өйткенi: Өмiрiңдi – көңiл өрге сүйрейдi, Көңiлiңдi – өмiр көрге сүйрейдi, - деп жауап берген болар едiм. Ал Ғазали ғұлама мұны: Ақтық жолындағы жақсылықтың шарапаты – аспаннан да кең, аспаннан да биiк, аспаннан да жарық; Адал пенденi балағаттағандардың, өсекке iлiндiргендердiң, күндегендердiң күнәсiнiң салмағы - қара жер көтере алмастай ауыр; Кекшiлдiң, қастан шықпағандардың, қатыгездiң пиғылы – мұздан да суық; Қызғаншақтың өшпендiлiк сезiмi – оттан да ыстық әрi тез тұтанғыш; - Кәпiрдiң көңiлi – темiрден де қатты; Өсекшiлер мен сөз тасушы сумақайлар – адамның ең қоры, бұралқысы, - деп бағалапты. Ал осы өлшемдердiң өлшемi бар ма? Ол не? Салыстырмалы ой мен теңеу ме? Жоқ, қара тiлдi дiлмарлыққа құрылған қазақы шешендiк пе? Мәселе: дәстүрлi, қисынды ой мен дәстүрлi ойлау жүйесiнде ме, жоқ, шешендiк жүлгесiнде ме екен? Әйтеуiр түйсiктiң саңлауында бiр кiлтипан бар.
жүктеу/скачать 15,47 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|