ҒЫлыми жоба тақырыбы: Өтірік себептері мен салдары. Неліктен адамдар бір-біріне өтірік айтады?

Өтірік – біреуді жаңылыстыру мақсатында айтылатын, ақиқатты саналы бұрмалау.

Өтірік – бұл дұрыс емес ақпарат. Ол жалған фактілер, мәліметтер болуы мүмкін. Ақпараттың шынайылығы немесе жалған болуы мәліметтердің жеткіліксіздігіне байланысты белгісіз болуы мүмкін.

Соңғы бірнеше онжылдықтарда деректі кино жанрында, оның өсіп келе жатқан коммерциялануына байланысты, анық өтірік, яғни тапсырысты дезинформация және қойылым сахналарының саны арта бастады. Жауап ретінде, ойын киносында пародия ретінде жалған құжаталистиканың жанры пайда болды. Бұл жанр жалпы ақпараттандыру дәуірінде әсіресе танымал болды. Көрермендерге тек құжаттану түрінде рәсімделген жалған ақпарат көрсетілетінін, ал кейде ақпарат "құжаттық" деп тікелей бекітетінін ескерсек, қазіргі заманғы масс-медиялық өнімдердегі ақиқат пен өтірік арасындағы шекара толығымен шайылып кеткендігі анық болады. Экрандағылар жалған ақпаратты кеңінен жарнамаланып, көптеген марапаттарға ие болады.

Өтірік феномені психология мен психолингвистикада кеңінен зерттеледі.

Өтіріктің көптеген авторлық анықтамалары бар: Ж. Мазип феноменнің күрделі интегративті анықтамасын ұсынады. Алдау (өтірік) – әдейі әрекет (нәтижелі немесе жоқ), нақты немесе эмоционалдық ақпаратты жасыру немесе сфабрикациялау (айла-шарғы жасау), ауызша немесе вербалды емес құралдармен, дос немесе басқа да пікірді жасау немесе қолдау үшін, коммуникатор өзі жалған деп санайды.

О. Фрай: өтірік-бұл ескертусіз жасалатын табысты немесе сәтсіз әдейі әрекет, басқа адамда коммуникатор дұрыс емес деп санайтын нанымды қалыптастыру.

Б. Де Пауло өтірік-барлық жерде кең таралған коммуникативті феномен екенін дәлелдеді. Ол өтіріктің үш факторлы үлгісін ұсынады: мазмұны, түрі және референт. Өтіріктің мазмұны эмоция, әрекет, ақтау, жетістік және факт болуы мүмкін. Өтірік түрі бойынша: түзу өтірік (таза түрде дұрыс емес), артықшылық және арық өтірік (маңызды бөлшектерді түсіру немесе бұрмалау). Өтіріктің референті – бұл өтіріктің кімге айтылатындығы (өз-өзіне немесе басқаларына бағытталған).

Кейде өтірік деп айтылған нәрсе шынайыға саналатын, бірақ ақиқатқа сәйкес келмеуі дәлелденген, расталған және белгілі пікірді әдейі жасау және ұстап қалу деп аталады, бірақ бұл жағдай үшін жиі "жаңылысу"термині қолданылады. П. Экман өтірікті "өз ниетін ескертусіз айтуы, ақпарат кімге жолданғанын адастыру мақсатындағы әдейі шешім" деп анықтайды.

Өтірік — шын мәніндегі жағдайды әдейі бұрмадауға саятын қарым-қатынас феномені. Өтірік көбіне дереу тексерілуі қиын не мүмкін емес сөздік хабарламалардың мазмұнында білінеді не көрініс табады. Өтірік сөздік қарекеттің реципенттерді шатастыру мақсатын көздейтін, ұғына отырып жасалған өнім болып табылады. Әдетте Өтірік нақты бір жағдаяттарда жекелей не әлеуметтік артықшылықтарға ие болуға тырысудан туындайды.

Оған тән сипат индивид өзінің өтірігін орнықсыз және уақытша бірдеңе деп ұғынбай бағамдайды; осыдан да бастапқыда оған жаңа қуаттамаларды көптеп ойлап табуға тырысушылық, ал кейіннен ол туралы мүлдем ештеңе демеуге бейімділік интенциясы қабаттасады. Әлеуметтік-психологиялық тұрғыдан өтірік әр уақытга құрал болып көрінетін болса, психопотология саласында ол айналасындағыларды алдап шатастыру процесінің өзінен қанағаттанарлық сезімге бөленіп, көңілі толатын мифоман – психопаттардың мақсаты болып көрініс береді.

Өтірікшілік – адам мінезіндегі қасиет. Өтірікшілік әрекеті шын мәніндегі жағдайды әдейі бұрмалауға бағытталады. Өтірік айту өтірікшіге ғана емес, оны тыңдайтындарға да опық жегізеді. Өтірікші адам жалған сөзімен айналасын абыржытып, елге іріткі салуы мүмкін. Шәкерім: «Өтіріктен тілін тия алмаған адам арамдықтан ындынын тия алмас», Сайф Сараи: «Өтірік сөз жарақат сияқты, жазылса да орны қалады,»- деп өтірікшіліктің қоғамға зиянды құбылыс екендігін атап көрсеткен. Бауыржан Момышұлының «Өтіріктің балын жалап тірі жүргенше, уын ішіп өлген артық» дейтін аталы сөзі бар.

Тілеген мақсатына жету үшін, қоршаған адамдар алдында өзін мадақтау үшін не жағымсыз жағдайдан құтылу үшін саналы түрде шындықты бұрмалау өтірікшілік болып табылады. Өтірікшілік тұлғаның өзін ұстауының қалыпты жағдайына айналып тұлғаның көрсеткіші болады. Балалар өтірікшілік дифференциясы мен оның нақты көрінісін бағалау осы құбылыстың пайда болу себептері мен салдарларын дұрыс түсінген жағдайда ғана мүмкін болады.

Қазақ халқының «Өтірік өрге баспайды», «Өтірікшінің шын сөзі заяға кетеді» деген сөздер бар. Оған тән сипат өтірікші өзінің сөзін «дәлелді» ету үшін кейбір қулық-сулықты ойлаптабады. Әлеуметтік-психологиялық тұрғыдан өтірік-өсек адами қарым-қатынасқа зиянын тигізетіні көпке белгілі. Ол айналасындағыларды алдап-сулап шатастыру арқылы өз мақсатына жетуді көздейді. Өтірік айтуды әдетке айналдырған кісіні жұрт суайт өтірікші дейді.

Суайт – адам мінезіндегі көргенсіздіктің бір түрі. Өтірік айту, сайып келгенде, өтірікшіге оның өзіне ғана емес, тіпті оны тыңдайтындарға да опық жегізеді. Ол жалған сөзімен айналасын абыржытып, жұртқа ірткі салады. Мәселен, қазір де кейбір осындайлар «қазір сіздер тұрған жерде (мектепте, кеңседе т.б.) жарылыс болады» деп телефонмен жалған хабар таратып, жұртты әбігерге түсіреді, оның айтқаны өтірік болып, бұл жұрттың ашу-ызасын келтіргені өз алдына, олардың алтын уақытын босқа ысырап етеді. Ұлы ғұламалар жас ұрпақты мұндайлардан әркез жирендіріп отырған.