Философия пәнінен емтихан билетінің сұрақтары
жүктеу/скачать 96,31 Kb.
|
Философия
| Орта ғасыр философиясы
-Орта ғасырлық христиан философиясының даму кезеңдері және негізгі ерекшеліктері. -Августин Аврелий және Томас Аквинаттың діни философиясы. Орта ғасырдағы мұсылман философиясының қалыптасу жағдайлары, негізгі бағыттары. -Әл Кинди және әл Ғазали философиясы. -«Таза ағайындардың » әлеуметтік көзқарастары. Теологияның негізгі қағидалары: -әлеуметтік статусының қандай еке-ніне қарамастан, кез-келген адам Жаратушының жердегі көрінісі; -адам-заттың түбі бір; -адам жердегі күйбең тіршіліктен бас тартып, Иисус Христостан үлгі ала отырып, Жаратушыға махаббат жолымен өзін-өзі жетілдіруге ұмтылуы тиіс. 9.Сананың гносеологиялық моделдері. Жаңа заман философиясындағы тума идеялар концепциясы және cogito статусы. Жауап: Гнесеология гр.тілінен аударғанда-білім, ілім –“таным туралы ілім”. Гнесеологияның негізгі ұғымдары мен категориялары: Гнесеология немесе таным теориясы – қоршаған дүниені субъект пен объект арасындағы байланысты, шындықты, ақиқатты дұрыс әрі айқын тануды мақсат ететін философияның бөлімі. Таным үдерісінің заңдылықтарын зерттеуді таным теориясы деп атайды. Сана құрылымы: Білім, Көңіл бөлу, Эмоциялар, Қиял, Зерде. Сананың формалары: Қабылдау, Жете түсіну, Бағалау, Назар аудару, Қиялдау, Өмірлік тәжірибе. Жаңа заман философтарының қарастырған мәселелері мына төмендегілер: -танымның жаңа әдістерін жасау; -онтология мәселелері; -болмыс мәселесі субъстанцияны қарастыруда көрінді; -әлеуметтік өмір мәселелері. XVII ғасыр философиясы гуманистік идеалдар мен құндылықтырды саналы түрде қорғады, әсіресе ақыл мен бостандық принциптерін талдауға ерекше мән берді. Бэконның философияны дамытудағы маңызды жақтары: жаңа ғылыми дәстүрді қалпына келтіріп, өткен кезеңнің философиялық ілімдеріне баға берді; табиғатқа материалистік түсініктерін қалыптастырды, материяға – бөлшектердің жиынтығы, табиғат – денелердің жиынтығы ретінде қарауды ұсынды; қозғалыстың материяның ажырамас бөлігі ретінде қарап, механикалық қозғалыспен шектеліп қалмай, 19 түрін тапқан; жаңа қажетіліктерді, Англиядағы алғашқы капиталистік қор жинау дәуірінде ғылымға қойылған талаптарды көрсетті. Cogito дегенімізбілімнің дұрыс бастамасын тудыру үшін қажет. «Күмәнданамын, яғни ойланамын, ойланамын яғни өмір сүремін» (Cogito, ergo sum) деген қағиданы осындай бастама деп есептеді. Сөйтіп, ақиқат білімнің тамыры ақылда деп есептеді де, теоретикалық ойлаудағы тәжірибенің мәніне мүлдем көңіл бөлмеді. 10.Неміс классикалық философиясындағы ақылдың трансценденталдық негіздері. Жауап: Неміс классикалық философиясы - тарихи феномен Классикалық ұғымы. Неміс классикалыц философиясының пайда болуының әлеуметтік-мәдени шарттары, ерекшеліктері. И.Кант — классикалық неміс философиясының негізін салушы. И.Канттың гносеологиясы мен этикасы. Г.В. Гегель философиясының негізгі ұғымдары. Априорлық білімге байланысты адамның өзінің жеке эмпириялық тәжірибесінен шығу қабілеті туады. Осыдан, ол өзінің философиясын ─ транцендентальдық деп атады. Транцендентальдық дегеніміз ─ логикалық ойлаудан, тәжірибеден тыс, заттың өзін емес, априорлы танып-білу мүмкіндігінің осы затты қандай деңгейіне дейін түсінуін айтады. Кант зердені (ақыл-ойды) сынауға көшіп, адамның ақыл-ойының дамуын үш кезеңге бөліп көрсетті: Бұл кезеңде ақыл-ойдың бүкіл әлемге әсері кушті болды, ол барлық ғылымдардың ғылымына айналды (Жаңа Дәуір философиясы). Ақыл-ойдың қабілеттеріне деген сенбестік кезеңі (Д.Юм). Фило-софияның маңызы төмендеді. Сыншылдық кезеңі — Кант философиясынан басталады. Ол ақыл-ойдың өмірдегі мәнін анықтауға ұмтылды, оны таным теориясының шең-берінен шығарып, практикалық ақыл-ойдың адамгершілік заңдарын қалыптастырудағы рөлін көрсетті. Канттың осы соңғы ұстанымы оның адам туралы философиясынан айқын көрінеді. Ол өзінің философиясы туралы: «адамға аса қажет білім болса, ол мен оқытып отырған, адамға дүниеден өз орнын табуға көмек-тесетін ғылым және одан адам болу үшін не істеуді үйренуге болады» , -деп жазған болатын. 11.Шәкәрімнің үш анығы. Жауап: «Адам ақиқатты бас көзімен көрмейді, ақыл көзімен көреді... Өлімнен соң бір түрлі тіршілік бар. Екі өмірге де керекті іс – ұждан. Ұждан –дегеніміз, ынсап, әділет, мейірім». Бұл сөздерден болмыс көріністерін адам бас көзімен көретінін білеміз. Бірақ бас көзімен көрген нәрсе ақиқат емес. «Бас көзі» деп бұл арада адамның екі көзі ғана емес, адамның сыртқы бес сезім мүшелері де айтылып отыр. Бес сезім мүшелерін біріктіріп Шәкәрім «бас көзі» деп атайды. Бұл оның өлеңдерінен де байқалады. Сонымен, бірінші анық – сезім мүшелері қабылдайтын болмыстың заттық көрінісі. Бірақ болмыстың бұл көрінісі ақиқат емес, яғни толық болмысты білдірмейді. Толық болмысты, яғни ақиқатты ақыл көзімен ғана көруге болады. Екінші анық – өлімнен соңғы тіршілік, яғни болмыстың көзге көрінбейтін бөлігі. Болмыстың бұл бөлігі эзотерикалық, көзге көрінбейтін әлемге жатады. Ал үшінші анық – екі өмірге де, яғни көзге көрінетін заттық әлем мен көрінбейтін әлемге де керек – ұждан. Ұждан, немесе ұят жан қасиеті. Ал бұл қасиет адамның рухымен байланысты. 12.Шәкәрім рух туралы. Жауап: Шәкәрімнің рухани ізденістері діни ағартушылық бағытта. Бұл оның мұрасын зерттеушілердің ортақ тұжырымдамасы. Ойшылдың «Мұсылмандық шарты» еңбегі мен көптеген өлеңдерінде діндегі рухани тазалықты дәріптеп, адамды арсыздықтан сақтау діннің ақ жол ұстану арқылы мүмкін болатындығын пайымдайды. Иманым атты өлеңінде әлем мен адамды жаратқан Аллаһ екендігін айа отырып, сенімсіздік адам жанын тұмшылап тастайдындығын, сондықтан иман адамның рухани жан дүниесіне сәуле түсіріп, оған жан бітіріп, сөйтіп оның көкірек көзін ашатындығын жазады. Шәкәрім өз ұлтын бар болмысымен сүйген ұлтжанды, ойшыл. Ол елінің болашағын, халықтың иманын ойлап, тұңғиығы терең рухани мұра қалдырған. 13.Рух және адамның рухани қызметінің табиғаты. Жауап: Адамның денесі болғанымен, ол ең алдымен — рух. Өткен замандағы және қазіргі ойшылдардың бәрі де адамның рухани пенде екенін қажымай айтып келеді. Кең түрде алғанда, рух деп біз адамның психикалық өмірінің ең биік, санамен байланысты, оны жетілдіруге, кемеліне келуге итермелейтін, дүние мен қоғамды бірлікке, үндестікке шақырып, осы жолда оны өзгертуге бағытталған көріністерін айтамыз. Рухтың қайнар көзі материалдық дүниенің терең қабаттарына кетеді. Ол — заттардың біртұтастығын және бір-бірімен байланыстарын қамтамасыз етіп, оларды жетілуге итермелейтін күш. Уақытында П.Т. де Шарден айтқандай, оны біз молекуланың өз ішкі тартуынан-ақ байқауымызға болады. Оны Платон «морфе» (заттың болмыс формасы), Аристотель қайсыбір дененің «энтелехиясы» (оның болмысын анықтайтын ішкі мақсат-мұраты), В.Г.Лейбниц «монада» (көзге көрінбейтін рухани күш), — деп атап кеткен болатын. Егер өлі және тірі табиғатта оның осы ішкі күштері денесінен бөлінбей өмір сүрсе, адам дүниеге келіп, абстрактілік ойлау мүмкіндіктері пайда болысымен-ақ, олар оның санасында бейнеленіп, неше түрлі категориялар, принциптер, нормалар, идеялар т.с.с. құндылықтарды тудырады. 14.Тәндік және руханилық. Жауап: философия мен мәдениет тарихындагы ен алгашкы жуйелерден бастап, казiргi күнге дейiн кайта-кайта койылып, бiрак ез шешiмiн таба алмай келген мәселеге адам болмысындағы рухани және тәндiк бастаулардың арақатынасын аныктау жатады.Ешкім тәнiн тастап кете алмайды және осыны тек рухы аркылы түсiнедi. Тек фантастикалык, аныздык, мифологиялык киялдарда гана жан дененi уакытша калдырып, әлемдi аралап, сосын кайтадан оған ене алады. Бiрак, жанын кутіп бос жаткан тан феноменi нактылы адамдық тәжірбиеде кездесті деген куәлiктi немесе айгакты кездестiре алмаймыз. Бул айтылгандар аксиоматикалык қағидалар сияқты. Алайда, тусiнбеушiлiк пен пікірталас осы екi адамдык болмыс бастауларын ұғындырамын деген әрекеттердiң калтарыстарынан керiнiп турады. Тіпті, жәй көзқарас ушiн қарапайым тәрiздi болып көрiнетiн жан мен тәннiн табиғатын тусiндiруде талай шешiмi киын туйiндер мен алынбаган белестер кездеседi. Аристотель адам омiрiнiң барлық игiлiктерiн уш топқа:сыртқы, жандык және тәндiк белген. Бiрак олар бiр-бiрiнен ажыратыла әрекет етпейді. Сол себепті, дейді Аристотель, мынадай деп ажыраткан манызды болар: ен биiк игiлiк қайсысы, кайырымды жанның болуы ма, әлде соны колдану ма, жанның қасиетi ме, әлде iс пе? Олимпия жарысындағы бәйгені ең сымбаттылар мен куштiлер емес, жарыска катынаскандар алатыны сиякты.... емiрде де ең тамаша әрi игiлiктi жемiстер дұрыс іс істегендерде гана болады. Ондайларға сондай емiрдiң өзі ләззат дейді. Егер өлi және тiрi табиғатта онын осы iшкi куштерi денесiнен барiнбей емiр сүрсе, адам дуниеге келіп, абстрактiлiк ойлау мүмкіндіктері пайда болысымен ак, олар оныі санасында бейнеленіп, неше түрлі категориялар, принциптер, нормалар, идеялар құндылықтарды тудырады. 15.Сананы онтологиялық мәселе ретінде түсіну. Жауап: Сана, сонымен қатар, бейнелеудің жоғарғы формасы. Бейнелеу барлық материяға тән қасиет. Бейнелеудің сатылары: 1) қарапайым бейнелеу – бейнелеудің бұл түрінде субъект объектінің белсенділігін туғызбайды (мысалы, заттың судың немесе айнаның бетінде бейнеленуі). 2) информациялық бейнелеу – бейнеленуші бейнелеушінің бойында белсенді әрекет, өзгерістер жасайды. 3) әлеуметтік бейнелеу – қоғамдық болмыстың жеке және қоғамдық санада, ой-пікір, көзқарас, идея, теорияларда бейнеленуі 16.Сана фактілері. Сана феномендері. Жауап: Сана – болған жағдайдың бейнеленуінің жоғарғы формасы. Адам санасы сыртқы ортамен мақсатты бағытталған қарым – қатынас формасы ретінде көрінеді. Оларда белгілі бір субьективті шынайылық ретінде, сана болған жағдайдың субьективті ренжу, айналасындағылардың барлығына сананың қатынасы бар. Сана – бұл қоғамдық болмыс. Сана құрылымында төрт негізгі сипат байқалады: (А.В. Петровский) 1. Сана қоршаған дүние жөніндегі білімдердің жиынтық бірлігі, оның құрылымына барша танымдық процесстер енеді: түйсік, қабылдау, ес, ойлау, қиял т.с.с 2. Санада субъекті мен объектінің айырмашылықтары бекиді. Органикалық әлем тарихында тек адам өзін басқалардан бөлектеп, олармен салыстыра алады. Жалғыз адам-ақ тіршілік иелері арасында өзін тануға, яғни психика әркетінің бағытын өзіне бұруға қабілетті. 3. Мақсат болжастыру әрекетін қамтамасыз ете алады. Адам табиғат берген заттың формасын өзгертеді, сонымен бірге өзін өзгерту ісін заңдық сипатқа ие саналы мақсатпен ұштастырып, іс-әрекетінің сипаты мен тәсілдерін алдын ала белгілейді, ерік-күшіне бағындырады. Осыдан сана қызметі: мақсат қалыптастыру, себеп салдарын анықтау, еріктік шешім қабылдау, іс-әрекеттің орындалу жолын анықтау т.с.с. 4. Сана құрылымында әрекетке орай қатынастар орнығады. Адам санасы міндетті түрде өз ішіне күрделі объектив, ең алдымен адам қатысқан қоғамдық қатынастарды бейнелейтін сезімдер жүйесін қамтиды. 17.Сананың қалыптасуын анықтайтын факторлар. Антропосоциогенез. Жауап: Сана – бұл қоғамдық болмыс. Сана құрылымында төрт негізгі сипат байқалады: (А.В. Петровский) 1. Сана қоршаған дүние жөніндегі білімдердің жиынтық бірлігі, оның құрылымына барша танымдық процесстер енеді: түйсік, қабылдау, ес, ойлау, қиял т.с.с 2. Санада субъекті мен объектінің айырмашылықтары бекиді. Органикалық әлем тарихында тек адам өзін басқалардан бөлектеп, олармен салыстыра алады. Жалғыз адам-ақ тіршілік иелері арасында өзін тануға, яғни психика әркетінің бағытын өзіне бұруға қабілетті. 3. Мақсат болжастыру әрекетін қамтамасыз ете алады. Адам табиғат берген заттың формасын өзгертеді, сонымен бірге өзін өзгерту ісін заңдық сипатқа ие саналы мақсатпен ұштастырып, іс-әрекетінің сипаты мен тәсілдерін алдын ала белгілейді, ерік-күшіне бағындырады. Осыдан сана қызметі: мақсат қалыптастыру, себеп салдарын анықтау, еріктік шешім қабылдау, іс-әрекеттің орындалу жолын анықтау т.с.с. 4. Сана құрылымында әрекетке орай қатынастар орнығады. Адам санасы міндетті түрде өз ішіне күрделі объектив, ең алдымен адам қатысқан қоғамдық қатынастарды бейнелейтін сезімдер жүйесін қамтиды. 18.Сананың шығу тегі мен мәні: негізгі концепциялар. Жауап: Сана – бұл қоғамдық болмыс. Сана құрылымында төрт негізгі сипат байқалады: (А.В. Петровский) 1. Сана қоршаған дүние жөніндегі білімдердің жиынтық бірлігі, оның құрылымына барша танымдық процесстер енеді: түйсік, қабылдау, ес, ойлау, қиял т.с.с 2. Санада субъекті мен объектінің айырмашылықтары бекиді. Органикалық әлем тарихында тек адам өзін басқалардан бөлектеп, олармен салыстыра алады. Жалғыз адам-ақ тіршілік иелері арасында өзін тануға, яғни психика әркетінің бағытын өзіне бұруға қабілетті. 3. Мақсат болжастыру әрекетін қамтамасыз ете алады. Адам табиғат берген заттың формасын өзгертеді, сонымен бірге өзін өзгерту ісін заңдық сипатқа ие саналы мақсатпен ұштастырып, іс-әрекетінің сипаты мен тәсілдерін алдын ала белгілейді, ерік-күшіне бағындырады. Осыдан сана қызметі: мақсат қалыптастыру, себеп салдарын анықтау, еріктік шешім қабылдау, іс-әрекеттің орындалу жолын анықтау т.с.с. 4. Сана құрылымында әрекетке орай қатынастар орнығады. Адам санасы міндетті түрде өз ішіне күрделі объектив, ең алдымен адам қатысқан қоғамдық қатынастарды бейнелейтін сезімдер жүйесін қамтиды 19.Шығыс философиясындағы сана мәселесі. Жауап: Шығыс философиясы тарихы ұлы географиялық ашылулармен тығыз байланысты. Қысқаша айтар болсақ, ерте кезде жалпы шығыс философиясына еуропалық халықтар көзқарасы нашар болды деуге болады. Неге? Себебі: көбіне рационализмді құптаған Батыс ойшылдары Шығыс халықтарының бар дүние мәнін Құдайдан іздеу принципін түсінбеді, оны дамудан артта қалу деп санады. Және бар технология, ғылым алғашқы болып дамыған Батыс халықтары әлемді екіге бөлу дұрыс деп санады, олар: “дамыған Батыс және артта қалған Шығыс”. Бірақ кейін 18 ғ соңында Батыс философиясында кеңінен романтизм тарала бастады, сол арқылы Шығыс философиясына қызығушылық артты, және соның арқасында Шығыс философиясының мәні, негізі дұрыс тұжырымдала бастады. Шығыс философиясы интуитивность, интровертность тән. Яғни, адам өмірінде ақылға қарағанда түйсік оразан зор маңызы бар аспект ретінде саналды. Осылайша, Ш.философиясының сана жайлы ойы тұжырым жасауға тұрарлықтай мәліметке толды. Ең маңызды ойлар: • өмір азапқа толы, ал рухани құндылықтар жол көрсетуші шам; •нәпсі мен құштарлықты жеңу арқылы, тазалық пен әдептілікті сақтау арқылы адам қасіреттен құтыла алады; •адам өзінің жаман қасиеттерімен күресу арқылы Нирванаға (жанның жоғарғы рахат сезіміне) жетеді; Осылайша, Қытай, Үнді халықтары адамның санасы, жаны, рухы арқылы ақыл жете алмайтын биік дәрежеге жете алады деген қорытынды жасауға болады. 20.Сана құрылымы. Бейсаналық, сана, санадан жоғары. Жауап: Сана – объективті дүниенің субъективтік бейнесі. Яғни, әр тұлғаның әлемге қарау призмасы. Күнделікті өмір, сезім, шешім қабылдау, махаббат сынды маңызды процестер мен істерге сана қатысады. Адам өңделген материя саналатындықтан (К.Маркс тұжырымдамасына сүйенсек), сана мида байда болатын бейне менен өмірде реалды затқа айналу процестеріне жауапты. Осылайша, сана – өмір сүруге қажетті тәжірибелер мен тәсілдер жиынтығы. Ойшылдар ойына сүйенсек, кез келген реалды заттың пайда болуы ең алдымен сана жұмысынсыз жарық көруі мүмкін емес. Ал бейсаналық – идеализм мен материализм арасындағы шиеленіс нәтижесі. Яғни, реалды өмірдегі білімді қабылдау дұрыс жүрмесе, немесе кері бағытта жүрсе, деградация мен нақты позиция таңдалмаса, бейсаналық әрекеттер орын алады. Бірақ, Фрейд сияқты ойшылдар ойынша, бұл процесс тек туа біткен қарқыны үлкен интуициялар мен құштарлықтар әсерінен орын алады. Және де осы арқылы жануарлардан адамдардың ең үлкен ерекшелігі түсіндірілген. Жануарлар биологиялық санамен, оны өздігінше өзгертуге құштарсыз, ал адамдар санасы сан қилы ракурстарға бұрыла алады. Сана мүмкіндігі қоғамдық санамен тығыз байланыста, қоғамдық сана тұлғс санасын тәрбиелей алады. Ал қоғамдық сананы тұлғалық санасы ұқсас, ұқсас емес, ұйымдасқан адамдар тобы құрайды, өзгертулер еңгізеді. Сана өзінің максимал мүмкіндіктерін игере алуы үшін білім, өмірлік тәжірибелер қажет. Онсыз өзін тану мүмкін емес. Болмыс, таным қоғаммен бағыттас жүре тұрақтанады. Ал өзіндік философиялық ойлар қалыптасуы үшін адамға осы уақытқа дейін алған бар ақпаратты сүзгілеу, тарихына қызығу, зерттеу, зерделеу қажет. Осылайша, санадан да жоғары рухани кейіпке жетуі де мүмкін, немесе өзіне қосалқы құрал ретінде дін таңдай алады. Сонда өзін табиғаттан бөліп алып зерттеу нәтижесі бәрібір де қоғамның рухани бөлігіне өту процесіне алып келетіндігін аңғарамыз. Барлық рухани ілімдердің ортақ ойы арқылы қорытындыласақ, Даоға беріктік, нәпсіні тыю, жанмен жұмыс, оны қоректендіру арқылы реалды өмір соңы (мәңгілік өмірге портал), немесе Нирвана, гармония табу – рухани өмір негізі 21.Болмыс және тіршілік. Мән және бар болу. Жауап: Болмыс философиядағы ең көне, дәстүрі мол, тарихы бай ұғымдардық бірі болып саналады. Ол “бол”, “болу” сияқты түсініктердің баламасы. Бұл ұғым адамды қоршаған ортаны біртұтас бүтіндік деп тану қажеттігінен туындаған. Оның көмегімен өте мақызды дүниетанымдық “әлем деген не” сұрағына жауап беріледі. Болмыс туралы түсініктер көне философияда қалыптасты. Мысалы, Парменид болмыс дегеніміз - бұл тірлік, одан басқа еш нәрсе емес деп үйретті. Болмыс жақсы, жаман жақтары бар толтырылған, қозғалмайтын шар іспеттес. Адамның дүниеге қатынасының негізінде қандай құндылық жатса да, оның бастамасы — болмыс. Мәнділік жөнінде айтқанда не нәрсенің болса да дүниеде болу жолы немесе тәсілі оның негізін құрайды . Болу жолдары және сан алуан құндылықтар — бәрі де ең алдымен жалпы болуға тиіс. Онда болмыс деген не нәрсе? Бұл сұраққа оның барлық формаларының мазмұнын ашу арқылы ғана жауап беруге болады. Болмыстың нақты, жеке формаларының бәріне ортақ жалпы қасиет, ол — болу. 22.Онтология – болмыс туралы ілім. Бар болудың онтологиялық құрылымы. Жауап: Онтология-болмыс мәселесін зерттейтін философияның бөлімі. Онтос сөзін алғаш рет антикалық ойшыл, Парменид қолданған. Грек тілінен аударғанда (ontos – барлық тіршілік, бар нәрсе; logos – сөз, ақыл, ой, ілім ) дегенді білдіреді. Яғни, онтология – бар дүниенің негіздері туралы ілім немесе болмыс туралы ілім. Онтология жалпы негіздерді, болмыс принциптерін, оның құрылымы мен заңдылықтарын зерттейді. Онтологияның қарастыратын екі мәселесі: болмыс мәселесі және болмыс пен сананың арақатынасы мәселесі. Философияның қалыптасуы болмыс мәселесін зерттеуден басталды. Онтология тақырыбы антикалық философияда қалыптасады. Антикалық философияның пайда болғанынан бастап бар шынайы болмыс, бар нәрсенің барлығының болмысы бар ,шын мәнінде тіршілік ететіндігі жайында ойланған.Болмыстың мәні мен оның шынайылығы туралы ойлау антикалық философияда қалыптасады. Болмыс мәселесін зерттейтін философияның орталық бөлімінің бірі онтология деп аталады, ал болмыс мәселесі – философиядағы басты мәселелердің бірі. 23.Болмыс және бейболмыс (Парменид, Зенон). Жауап: БЕЙБОЛМЫС – болмыс еместік, өмір сүретіндік қасиеттерді мүлде иеленбейтін, бар екендік белгілері тіптен байқалмайтын абсолютті алаңсыз жоқтықты білдіретін онтологияның басты категориясының бірі. Болмыс философиядағы ең көне, дәстүрі мол, тарихы бай ұғымдардық бірі болып саналады. Ол “бол”, “болу” сияқты түсініктердің баламасы. Бұл ұғым адамды қоршаған ортаны біртұтас бүтіндік деп тану қажеттігінен туындаған. Оның көмегімен өте мақызды дүниетанымдық “әлем деген не” сұрағына жауап беріледі. Болмыс туралы түсініктер көне философияда қалыптасты Парменид - «болмыс» ұғымын алғаш рет философияға енгізген, ежелгі грек философы, Элей мектебінің өкілі. Парменид дүниені қозғалмайтын, тұтас, толтырылған шар түрінде елестетті. Екі бастаманы көрсетеді - от, жарық және қараңғылық. Сезімнің көрсетуіне сенбеу, пайымдық білімді жоғары бағалау Парменид іліміндегі рационализмнің басым екендігін аңғартады. «Болмыс - бар нәрсе, олай болса ол туралы ойлауға, оймен бейнелеуге, зерттеуге, сипаттауға болады», - дейді. Зенон (б.з.д. 490 - 430 жж.) - Элей мектебінің өкілі. философияға тұңғыш рет диалог формасының қолданылуын енгізді. Ол қозғалыстың диалектикалық табиғаты туралы мәселелерді теріс формада қолданды. Зенон үшін болмыста қайшылық жоқ, сондықтан қайшылықты болмыс - жалған (елес) болмыс. Зенон философия тарихында «Ахилл және тасбақа», «Жебе» т.б. апорияларымен белгілі. Апория (гр. Aporia – тығырыққа тірелу, шарасыздық) - ежелгі грек философиясында шешілуі қиын мәселені білдіретін ұғым. 24.Болмыстың түрлері. Платон мен Аристотельдің философиясындағы болмыс мәселелері. Жауап: Адамның дүниеге қатынасының негізінде қандай құндылық жатса да, оның бастамасы — болмыс. Осы тұрғыдан алғанда болмыстың бір-бірінен айырма тұрған мынадай негізгі түрлерін ажыратуға болады: 1) табиғат болмысы немесе заттар (денелер) және процестер болмысы, ол өз кезегінде табиғат заттары мен процестері және адамдар жасаған заттар, процестер болмысына бөлінеді; 2) адам болмысы, ол заттар дүниесіндегі адам болмысына және адамның өзіндік болмысына жіктеледі; 3) рухани (идеялық) болмыс, бұл жеке адамның рухани болмысы (идеясы) және объективтендірілген (жалпы адамдық) рухани болмыс болып жіктеледі; 4) әлеуметтік болмыс, бұл да өз алдына қоғамдағы және тарихи процестегі жекелеген адам болмысына және қоғам болмысына бөлінеді. Платон пікірінше, шын болмыс – ақылмен ғана білуге болатын денесіз идеялар әлемі. Платонның болмысы Парменидтікіндей біртұтас болмыс емес, керісінше, өздеріне тән идеялары бар рухани көпшілік. Әр идея өз алдына мәңгі және өзгермейді, ол өзіне өзі тән. Идеялардың саны көп, бірақ шексіз емес. Әлемде қаншама бір тектес, бір-біріне ұқсас заттар, құбылыстар, процестер, қатынастар, т.б. көп болса, сонша идеялар бар. Өзінің ілімін Аристотель мәнділікті болмыс деп қарастырудан бастайды да, оны сол болмыстың өзіне тән категориялары арқылы түсіндіруге тырысады. Осы тұрғыдан мән категориясы – мәнділікті түсінудің кілті. Ол өзіне дейінгі ойшылдарға үқсап мәнді материалдық зат (от, жер, су, ауа, атом) ретінде де, идея ретінде де қарастырмайды, оны өзіне тән әртүрлі көріністеріне байланысты тануга болады дейді. Мәннің көріністері: 1) түпнегіз, субстрат; 2) болмыстың мәні; 3) болмыстың мәні мен түпнегізден тұратындар; 4) жалпыға бірдей әмбебап жалпылық; 5) жалпылық; 6) ерекшелік. 25.Әл-Кинди және Ибн-Рушд концепциялары. Жаңа заман философиясындағы субстанция мәселесі (Р.Декарт, Б.Спиноза, Г.Лейбниц). Жауап: Спинозаның философиялық зерттеулерінің пәні: 1.субстанция мәселесі; 2.таным теориясы; 3.этика сұрақтары, бостандық және қажеттілік мәселелері. Спинозаның философиядағы маңызды үлесі – болмыс мәні қарастырылатын субстанция теориясын жасауында. Негізіне Декарттың субстанция туралы теориясы алынғанымен, өзі онымен келіскенімен. Спиноза Декарттың теориясының кемшіліктерін жойын, өз жүйесін қалыптастыруға тырысты. Спиноза Декарттың субстанция туралы теориясының басты кемшілігі – оның дуализмінде деп санады. Ондағы қайшылық – өз тіршілігі үшін өзгені қажет етпейтін мән болғандарына қарамастан барлық субстанцияларды жаратқан. Г.Лейбниц (1646-1716) – немістің математик-ғалымы, заңгер, философ – Жаңа Заман философиясының соңғы көрнекті өкілі және неміс классикалық философиясының ізашары. Негізгі еңбектері: «Монадология», «Адамның ақыл – ойы туралы жаңа тәжірибелер». Лейбниц философиядағы рационалистік бағытты жақтады. Оның философиялық зерттеулерінің негізгі мәселелері: 1.Субстанция; 2.Таным. Лейбниц Декарт пен Спинозаның субстанция туралы теорияларын зерттей келіп олардың жетілмегендігі туралы қорытындыға келді: Лейбниц Декарттың дуализмін қабылдамады: 1.Біріншіден, барлық субстанциялардың (өз тіршілігі үшін өзінен басқаны қажет етпейтін) жоғары субстанция – Құдайға және ол жаратқан өзара тәуелсіз субстанцияларға; 2.Екіншіден, жаратылған субстанциялардың дәйекті және рухани (ойлайтын) болып бөлінуі. 26.М.Хайдеггердің «фундаменталды онтологиясы» (Dasein). Жауап: Мартин Хайдеггердің мақаласында фундаментальды онтологиясына, оның мазмұнында диалектикалық логика элементтерінің болуына талдау жүргізіледі. Егер диалектикалық логиканы түпкі және шексіз өзара қарым-қатынас туралы ілім ретінде анықтаса (басқалармен, аз мәнді, қарама-қайшылықтармен қатар), онда іргелі онтологияда түпкі орнына мән қоюға болады, ал шексіз орынға − Хайдеггер болмыс (Seyn) деп атайды. Болмыс оған қатысты трансцендентті болса да, мәнсіз. Мәннен болмысқа өту логикасы ерекше диалектикалық терістеу арқылы анықталады, ол привация деп аталады. Привация уақыт өте келе экзистенциальды уақытты бір біріне қарама-қарсыға алып келеді. Біруі екіншісіне ауысу сәті онтологияда бейболмыс сияқты. Хайдегерді қолданатын негізгі әдістемелік құрал-сай логикасы бар фундаменталды онтологияны құру үшін, (мета)привацияның логикалық операциясы жұмыс атқарады. Оның авторы былай анықтайды: "егер біз жай ғана жоққа шығармасақ, керісінше, кемшілікті тіркейтін (фиксировать) болсақ, онда мұндай теріске шығаруды привация деп атайды 27.Таным философиялық мәселе ретінде. Әртүрлі философиялық концепциялардағы білім мәнінің анықтамалары. Жауап: Таным дегеніміз - адамнын жаңа білімдерді игеру процесі. Танымның субъектісі - адам, қоғам. Танымның объектісі - қоршаған орта. Адам кеңістікпен уақытта өмір сүреді. Табиғатпен екі арадағы байланысының арасында дүниені қамтып, танып білуге қабілетті тәні бар жан. Адам қызметінің, іс-әрекетінің екі негізгі жағы, негізгі айқындықтары, соны көрсететін философиялық категориялар. Антика философиясында, мысалы, Аристотельдің еңбектерінде субъект қасиеттердің, қозғалыстардың, белгілердің ненің қасиеттері, қозғалыстары, белгілері екенін көрсететін ұғым деген мағынада қолданған. Яғни субъект - солардың бәрінің негізі немесе иесі. Қасиет ненің немесе кімнің қасиеті болса, сол субъект. Бұл тұрғыдан субъект субстанция ұғымына жақын болды. ХҮІІ ғасырда субъект мен объект терминдері таным теориясында ғана қолданылды. Қазіргі кезеңде ғана субъект пен объект адамның дүниені өзгерту, игеру және тану қызметімен байланысты қолданыла бастады, яғни, субъект өз болмысының, іс-әрекетінің, соның ішінде рухани жаратымпаздық және таным қызметінің бірден-бір иесі, жасаушысы деп түсінетін көзқарас пайда болды. Дүниенің түбегейлі танылуы мәселесі: танымдық оптимизм, скептицизм және агностицизм 28.Таным объектісі мен субъектісі. Таным мүмкіндіктері мен шекаралары. Жауап: Таным субъектісі адам. Адамды тану субъектісіне айналдыратын не екенін анықтау үшін, оның қоғамдық мәнін анықтау керек. Людвик Фейрбах сана адамға тән құбылыс. Олай болса, танымның субъектісі сана деп түсіндіретін идеалистердің көзқарасының сынауы орынды. Адам кеңістікпен уақытта өмір сүреді. Табиғатпен екі арадағы байланысының арасында дүниені қамтып, танып білуге қабілетті тәні бар жан. Танымның объектісі бұл субъектінің танымдық іс әрекеті бағытталған. Ең жалпы түсінікте таным объектісі адамды қоршаған әлем болып табылады, бірақ шын мәнінде тным объектісі шындықтың бір бөлігі ғана, бұл таным субъектісі практикалық когнитивті қатынастарға түскен әлемнің осы бөлігі. Адамның дүниетанымдық мүмкіндіктері қандай? Д.Юм қайсыбір философияның негізгі мәселесі осы болуға тиіс деген пікірге келеді. Ол дүниетануда бірінше және екінші сапалар қағидасының құндылығын мойындаайды. Тек ұана сезімдік қабылдау адамның дүниетанымының негізінде жатыр. Олай болса, ол философиядағы сенсуализм бағытының өкілі. Бірақ Д.Юмның ерекшелігі ол сезімдік танымнан темафизикалық, яғни ең жалпы дүние жөніндегі қағидаларды тудыруға болмайды деген пікірге келуінде. Екіншіден, ол кеңістік пен уақыттың шеңберіндегі қатар пайда болатын ассосациялар. 28.Дүниенің түбегейлі танылуы мәселесі: танымдық оптимизм, скептицизм және агностицизм. 30.Милет ойшылдарының натурфилософиясы және Скифтік Анахарсистің скептицизмі. Милет мектебі жетістіктерімен емес, ізденістерімен маңызды. Бұл шкала Грек рухының Вавилониямен және Египетпен байланысы арқасында пайда болды. Милет бай сауда қаласы болды; Милеттің көптеген халықтармен қарым-қатынасының арқасында бұл қаладағы алғашқы наным-сенімдер мен ырым-жырымдар әлсіреді. Иония біздің дәуірімізге дейінгі бесінші ғасырдың басында Дарий жаулап алғанға дейін, ол мәдени тұрғыдан эллиндік әлемнің маңызды бөлігі болды. Бахус пен Орфейге қатысты діни қозғалыс оған әсер етпеді; оның діні олимпиадалық болды, бірақ оған мән берілмеген сияқты. Талес, Анаксимандер және Анаксименнің философиялық құрылымдары ғылыми гипотезалар ретінде қарастырылуы керек және олар тропоморфтық ұмтылыстар мен моральдық идеялардың орынсыз әсерін сирек сезінеді. Олар қойған сұрақтар назар аударуға лайық болды және олардың батылдығы кейінгі зерттеушілерді шабыттандырды. Милет мектебі алғашқы философиялық мектеп ретінде белгілі. Онда алғаш рет саналы түрде барлық нәрсенің негізгі принциптері туралы сұрақ қойылды. Мұнда бірінші кезекте Әлемнің мәні туралы мәселе тұр. Милет мектебінің кейбір өкілдері бұл мәселені басқаша шешсе де, олардың көзқарастары ортақ: олар белгілі бір материалдық принцип бойынша әлемнің негізін көреді. Бұл алғашқы грек философиялық мектебі өздігінен материализмге ұмтылады деп айта аламыз. Әрине, материалдық және рухани принциптердің өзара байланысы туралы мәселе әлі қойылған жоқ, ол кейінірек тұжырымдалды. Милет мектебінің өкілдері әлемді материалдық деп түсінді. Бұл мектеп әлемді, оның жеке құбылыстарын, жалпы принципін немесе негізін материалистік тұрғыдан түсіндіруге тырысты. Ф. Энгельс "Табиғат диалектикасында": "...Аристотель бұл ежелгі философтар материяның белгілі бір түріндегі басты болмысты қарастырады дейді...»1. Олардың ойларын талдау философияның пайда болуынан бастап, бір жағынан, оның материализммен байланысы, екінші жағынан, материализмнің диалектикамен байланысы бар екенін көрсетеді. Материализмнің алғашқы тарихи кезеңіне тән белгі-оның ғылыми таныммен және сол кездегі прогрессивті әлеуметтік күштермен тығыз байланысы. 31.Д.Юмның скептицизмі. Таным мәселесінде мағынасы жағынан агностицизмге жақын ұғым – скептицизм. Скептицизм(грек. т. skeptikos –қаарстырушы,зерттеуші, күмәнданушы) – дүние туралы абсолютті толық және ақиқатты білім алу мүмкіншілігін жоққа шығарады. Өз бастауын әртүрлі тектегі пікірлердің барлығын мойындай беруден бас тартып, өмірде адамға бағдар беретін және шындыққа жанасатын білім формасын ғана мойындауға шақырған антикалық «пирронизм» философиясынан алады. Дэвид Юм (1711 – 1776) - шотландтық "адам табиғаты туралы Трактат";"адам танымын зерттеу";моральдық және саяси тәжірибелер; "табиғи дін туралы диалогтар". Субъективті идеализм: эпистемологиялық нұсқа эмпиризм қағидаттарына сәйкес, біздің біліміміздің жалғыз көзі сенсорлық сезімдер болғандықтан, сезімдердің себептері туралы сұрақ мағынасы жоқ, өйткені мұндай себептер сезілетін нәрсе болуы керек (басқаша айтқанда-басқа сезім; бірақ бұл жағдайда сұрақ жауапсыз қалады) немесе кейбір сезімтал заттар (олар сезімдермен қабылданбайды, сондықтан белгісіз болып қалады). Екі жағдайда да, сенсорлық сезімдердің субъективті (идеалды) әлемі бізге қол жетімді жалғыз шындық болып қала береді. Қабылдаудың екі түрі: әсер (сенсорлық қабылдау процесінде алынған, жанды және күшті, тәжірибемен байланысты), идеялар (сезімдерді тоқтатқаннан кейін немесе оларды алдын-ала болжағаннан кейін, аз жанды және күшті, ақылмен өз қалауы бойынша байланысады). Идеялар қауымдастығының принциптері: ұқсастық, сабақтастық, себептілік. Себептіліктің субъективтілігі: уақыт бойынша бірізділік негізінде себеп – салдарлық байланыстың болуы туралы қорытынды логикалық қатенің нәтижесі болып табылады. "Кейін ""байланысты" дегенді білдірмейді. (Post hoc non est propter hoc.) 32.И.Канттың классикалық агностицизмі. Гностиктарге қарсы шығып, танымның мүмкіндіктеріне күмәнмен қараған келесі бағыт агностицизм (грек.т. agnostos – танылмайтын, тану мүмкін емес) бағыты болды. Таным табиғатын түсіндіруде идеалистік жолды ұстанған агностиктердің пайымдауынша, адам танымының мүмкіндіктері шектеулі, ол әлемді тұтастай танып – біле алмайды, сондай – ақ, әлемнің біздің танымымыздан жоғары тұруының өзі адам танымының мүмкіндіктерін шектейді. Жалпы «агностицизм» терминін философияға енгізген ағылшын жаратылыстанушысы Т.Гексли. Ол осы термин арқылы Құдай болмысы, объективті шынайылық, жанның мәңгілігі сияқты біз тәжірибе арқылы таный алмайтын «мәндерді» тәжірибелік білімге сүйеніп түсіндіруге ұмтылған ғалым сенімсіздігін білдіру үшін қолданды. Канттың агностицизмі өте қарапайым идеяға сүйенді – біз эмпирикалық түрде тексере алмайтын нәрсені, яғни көру, есту, сезім арқылы тікелей түзете алмаймыз - біз оны 100 пайыз сенімділікпен соңына дейін біле алмаймыз. Бұл біздің болжамдарымызда қалады, олардың кейбіреулері Мұқият, ал басқалары аз. Кант әлемді білудегі басты қиындық адамның өзі, дәлірек айтқанда оның ақыл – ойы деп санайды. Ол даулы. Әлемді тереңірек және тереңірек білуге тырысып, ақыл қарама – қайшылықтарды тудырады (оларды Кант антиномиясы деп атайды). Әлемнің шексіз екенін сенімді түрде дәлелдеуге болады, бірақ әлемнің шексіз екенін дәлелдеуге болады. Құдайдың бар екенін дәлелдеуге болады, бірақ Құдайдың жоқ екенін дәлелдеуге болады. Дауласушы тараптардың ешқайсысы да дұрыс немесе бұрыс болмайды. Канттың агностикалық философиясының орталық ұғымы - "заттар" немесе "заттар өзі"ұғымы. Материалдық әлемнің кез-келген объектілері бір уақытта "заттар" және құбылыстар болып табылады, яғни.қосарлы сипатқа ие. Біз материалдық әлемнің кез – келген тақырыбын тек құбылыс ретінде білеміз, және бұл мағынада ол құбылыс немесе "біз үшін нәрсе", бірақ ол өзі туралы принцип бойынша толық білмейді. Кантовтың "заттар" мен құбылыстарының мысалы ретінде сіз кез-келген, тіпті ең қарапайым тақырыпты ала аласыз. Мысалы, шыны стақан. Ол белгілі бір пішінге, массаға, түске немесе түссіздікке, мөлдірлікке ие, жанасуға тегіс. Мұның бәрін біз әйнекке қарап, сезінеміз. Әйнектің аталған барлық сипаттамалары-бұл оның құбылыстары, біз оны өз сезімімізбен біле аламыз. Машинаның пішіні цилиндр тәрізді, стақан түрлі-түсті немесе мөлдір және т.б. нысанды қалай сезінеміз, бұл бізге оның құбылысы. Бірақ әйнекте біз көре алмайтын және сезбейтін нәрсе бар. Біз әйнекті құрайтын атомдарды көрмейміз, бірақ оның атомдардан тұратынына сенеміз, өйткені кез-келген заттың атомдық құрылымы туралы бұл болжам жалпыға бірдей мойындалған, сенімге айналды. Егер бір күні әйнекті құрайтын атомдарды арнайы құрылғылардың көмегімен көру мүмкін болса, әйнек атомдарын құрайтын одан да кішкентай бөлшектердің – кварктардың болуы туралы мәселе бірден пайда болады. Біз тағы да мұндай кварктар шын мәнінде бар деп болжаймыз және сенеміз. Және де шексіздікке дейін. Шыны атомдар жиынтығы немесе одан да кішкентай бөлшектер – кварктар-бұл өз ішіндегі нәрсе. Бұл қасиетте ол принципті толық білмейді, өйткені біз атомдар да, кварктарды да сезбейміз. Канттың агностицизмі-оның философиясының орталық ойына енеді, біз бұл әлемді оның өзі сияқты емес, тек біздің сезімдерімізде көрініс табатын және біздің ойымызбен түсіндірілетін нәрсе. Ғылым қаншалықты тез дамып, айналамыздағы әлем туралы идеяларымызды кеңейтсе де, біз әлі білмейтін және тек болжай алатын нәрсе болады. Жалпы, Кант ғылымның күші туралы, Адамның ойлау қабілеті туралы ойлана отырып, әлемнің ғылыми танымының маңыздылығын жоққа шығармады, бірақ мұндай танымның өз шегі бар деген қорытындыға келді деп айтуға болады. Бұл шекара - "заттар" әлемі. Бұл Канттың агностицизмі-бұл адам танымайтын нәрсе әрқашан болады және қалады деген сенім. Адам әлемді тереңірек және дәл білетін болса да, әрқашан белгілі бір көкжиек болады, ол үшін өту мүмкін болмайды. Канттың ілімінің қарама-қайшылығы-адамның іс-әрекеті агностицизм идеясын үнемі жоққа шығарады. Мысалдар өте қарапайым және айқын. Біз электр тогының не екенін нақты білмейміз, бірақ ток электрондар шығаратын электромагниттік толқын деп болжаймыз. Осы болжамға сүйене отырып, адам электр станциялары мен электр шамдарын құрды, радио мен теледидар, телефония пайда болды. Барлық осы өнертабыстар электромагниттік толқын ретінде электр тогының табиғаты туралы гипотезаға негізделген. Біздің телефондар, радио және теледидар қабылдағыштарымыз жұмыс істегендіктен, бұл гипотеза дұрыс болғанын және біз электр тогының мәнін түсінуге мүмкіндік алдық. Әлемде әрқашан адам танымайтын нәрсе болады деген көзқарас тұрғысынан агностицизм философиялық идея ретінде Мәңгілік. Бірақ адам әлем туралы білім шекарасын үнемі кеңейтіп отыратындықтан және бұл қазіргі кезде өте тез жүретіндіктен, агностицизмді жоққа шығаруға дәлелдер үнемі болады. 33.Г.Гегельдің диалектикалық методы және батыс еуропалық гносеологиясындағы оның маңызы. Әлемде жүзеге асырылатын абсолютті идея-бұл қозғалмайтын, тыныш зат емес, бірақ мәңгі өмір сүретін және дамып келе жатқан бастама. Абсолютті-диалектикалық процесс, барлығы нақты-бұл процестің бейнесі. Егер олар Құдайды абсолютті тіршілік иесі деп атағысы келсе, онда Гегельдің пікірінше, "Құдай бар" емес, "Құдай жаратылған"деп айту керек. Философия-бұл ойдың, Құдайдың және әлемнің осы қозғалысының бейнесі, ол органикалық байланысқан жүйе және басқа дамып келе жатқан тұжырымдамалардың бірі қажет. Гегельдің философиясына сәйкес ойлауды дамытудағы қозғаушы күш-қайшылық, онсыз ешқандай қозғалыс, өмір болмайды. Барлық шындық қарама-қайшылыққа толы және соған қарамастан ақылға қонымды. Қарама-қайшылық-бұл ақылға сыймайтын, ойды тоқтататын нәрсе емес, әрі қарай ойлауға итермелеу. Ол құртып, ал "алып тастауға", яғни сақтап, қалай отрицаемое, жоғары понятии. Бір-біріне қайшы келетін ұғымдар үшіншіде, кеңірек және бай, олардың дамуында тек сәттерді құрайды. Жоғары тұжырымдамада қабылданған, диалектика арқылы бұрын қайшылықты ұғымдар бірін-бірі толықтырады. Олардың сәйкессіздігі жеңілді. Бірақ жаңа жоғары тұжырымдама, өз кезегінде, басқа тұжырымдамаға қайшы келеді және бұл сәйкессіздік тағы да жоғары тұжырымдамадағы сәйкестік арқылы жеңілуі керек және т.б. – бұл Гегель диалектикасының мәні. Әрбір жеке ұғым бір жақты, тек шындықтың бөлшегін білдіреді. Ол өзінің қарама-қайшылығымен толықтыруды қажет етеді, оған қосылғаннан кейін ол шындыққа жақынырақ жоғары тұжырымдаманы қалыптастырады. Гегельдің философиясына сәйкес, оның мәңгілік жаратылысындағы абсолютті барлық қарама-қайшылықтар арқылы өтеді, оларды кезек-кезек құрып, алып тастайды және осылайша әр жаңа алға жылжу кезінде өзінің нақты болмысының айқын санасын алады. Тұжырымдамалардың осындай диалектикасының арқасында философия тірі шындыққа толығымен сәйкес келеді, оны түсіну керек. Сонымен, позиция, қарама – қайшылық және олардың бірігуі (тезис – антитез-синтез) Гегель жүйесінде диалектикалық әдістің мәні мен жанын құрайды. Бұл үштіктің ең кең мысалы – идея, табиғат, рух – Гегельдің философиялық жүйесін үш негізгі құрамдас бөлікке бөлу әдісін ұсынады. Және олардың әрқайсысы, өз кезегінде, сол негізде салынған. 34.Қазіргі ғылымның жетістіктері және оның себептері. Ғылым философиясы ғылыми білімнің сипаттамасын, табиғатын, жағдайын ашуды міндет етіп қояды. Ғылым философиясының пәні болып ғылыми білімді қалыптастырушы ерекше қызмет ретіндегі ғылыми танымның жалпы заңдылықтары мен бағдарлары табылады. Ғылыми – техникалық өркениеттің қалыптасуы мен дамуында ғылым әр кезде жетекші рөлді аткарып келді. Ғылыми танымның даусыз жетікстіктері қоғамдық санада ғылымның өлшеусіз асыра бағалануы мен ғылымға табынудың таралуына алып келді. Ғылымның даму қарқынына деген сенім, белгілі дәрежеде Тәнірге табынуды, сенімді алмастыра бастады, дүние әлемнің және адамзат тұрмысының қалыптасуында барлық түбегейлі мәселелеріне жауап берерліктей дәрежеге жетті. Ғылым жоғары мәдени құндылық ретінде танылды. Сонымен бірге, біздің қазіргі жағдайымыздағы ғылыми-техникалық өркениет алдарынан туындаған адамгершілікке қарсы әреккетер ғылымға қарсы белсенді оппозицияны туғызды. Ғылым көп жағдайда қазіргі өркениеттің барлық жаман жақтары мен күнәлеріне жауапты болатын жағдайда қаралып келді. Жаңашыл батыс философиясында белгілі ағым қалыптастырылған, ол өз алдына ғылымды тани білудің ерекшкліктерін және оның әртүрлі салалардағы өзгешеліктерін анықтауды, ғылыми білімнің құрылымы мен динамикасын, ғылымның даму заңдылықтарын айқындауды мақсат етіп қойған. Осы ағым “ғылым философиясы” деген атқа ие болды. Ғылым философиясы шеңберінде бүгінде бірқатар ірі және жетекші орындағы мектептер қалыптасты. Оқу пәні ретінде “ғылым философиясы” Батыста ХІХ ғасырдың аяқ кезінен бастап және ХХ ғасырдың басынан бері жүргізіліп келеді, алғашқыда лингвистикалық философия бойынша курс ретінде, ал бүгінде, “ғылым философиясы” ретінде жүргізіле бастады. Ғылым философиясының негізін қалаушылар, оның ірі өкілдері: Л. Витгенштейн, Томас Кун, И. Лакатос, Э. Гуссерль, К.Поппер. Олар ұзақ жылдар бойы Батыстың ең жетекші университеттерінде сабақ берді. Біздің елімізде де әлемдік стандартқа сәйкес келетін білімнің жаңа жүйесін қалыптастыру іс жүзіне асырылып келеді. Сондықтан “ғылым философиясын” оқып-үйрену – бұл жай тек қана әлемдік білім деңгейіне сай келудің формальды түрі емес, жинақталған бай логикалық-рационалдық материалды және рефлекстік іс - қимылдың аса тиімді құралдарын игере білу болмақ. Оның негізгі мәселелері мен басты бағыттары төмендегідей болады: ғылымды оқып үйренудің негізгі аспектілерінің өзіне тән ерекшелігі мен өзара байланысы. Ғылым логикасы, ғылым философиясы, ғылым социологиясы, ғылым психологиясы және басқа бағыттар 35.Әдіс мәселесі. Танымның негізгі әдістері. Әдіс – бұл белгілі бір қорытындыға жетуге көмектесетін әрекеттердің жиынтығы. Эмпирикалық ғылымның негізін салушылардың бірі - Ф.Бэкон танымның әдісін циркульмен салыстырған. Әрбір адамның ойлау қабілетінің деңгейі әртүрлі, сол себепті барлық адамдардың жетістікке жетуге деген мүмкіндіктерін теңестіру үшін белгілі бір құрал керек. Ғылыми әдіс осындай құрал болып табылады. Сондай – ақ, әдіс адамдардың мүмкіндіктерін теңестіріп қана қоймай, олардың іс - әрекетін біркелкі жасап, ғылыми зерттеулердің ұқсас нәтижесін алуға ықпал етеді. Әдіс , метод (гр. 'μέθοδος',methodes зерттеу не тану жолы, бір нәрсеге жетудің жолы) — көздеген мақсатқа жетудің тәсілі, тәртіпке келтірген қызмет жүйесі. Әдіс философияда зерттелетін нәрсенің ойша нұсқасын жасау үшін қажетті таным құралы болып табылады.[1] Әдіс - 1. (Грек. methodos-зерттеу) дүниенің, қоғамның объективтік заңдылықтары мен құбылыстарын практика және теория жүзінде игеруге және өзгертуге бағытталған таным принциптерінің жиынтығы, зерттеліп отырған объекті жөніндегі мәліметтерді және ғылыми жаңалықтарды бір ізге келтіру тәсілдерінің жүйесі. 2. Құбылыстарды танып-білудің, зерттеудің әдіс-тәсілдері мен амалдар жиынтығы, таным мен істе белгілі нәтижелерге жетудің тәсілдері. 3. (Грек.odes – «бір нәрсеге жетудің жолы») – көздеген мақсатқа жетудің тәсілі, тәртіпке келтірген қызмет жүйесі. 36.Ғылыми таным әдістері және және ғылыми ақиқат ерекшелігі. Білім — адамның санасында берілген, өзінің қызметінде шынайы дүниенің заңды байланыстарын идеалды бейнелейтін объективті шындық. Материалды дүниені бейнелеудің нәтижесі, түйсіктің, білімнің, зауықтың, қобалжудың бірлігі болып табылатын және материямен ұштасатын санадан өзгешелігі — таным білім алу үдерісі болып табылады және ол тәжірибемен жанасады. Таным — адамның санасындағы ақиқаттылық және нағыздықтың оны одан өрі өзгерту мүмкіндігін мақсат ететін, мақсатты бағытталған белсенді бейнелену үдерісі. Таным барысында болмыстың түрлі қырлары ашылады, қоршаған дүниедегі заттардың, құбылыстардың сыртқы жақтары мен мәні ашылады, сонымен қоса таным қызметінің субъектісі — адам адамды, демек, өзін-өзі зерттейді. Таным — адам қызметінің қоршаған дүниені және ондағы өзін тануға бағытталған арнайы түрі. Адам таным бойынша әрекеттің екі негізгі түрін жүзеге асырады: — қоршаған дүниені өзге ұрпақтардың танымдық қызметінің нәтижелері арқылы таниды (кітаптар оқиды, білім алады, материалдық және рухани мәдениеттің; барлық түрлерімен қауышады); — қоршаған дүниені тікелей таниды (өзі немесе адамзат үмітін бір жаңалық ашады). Таным — білім алу және дамыту үдерісі үнемі тереңдетіліп және кеңейтіліп отыратын, нәтижесінде, жаңа білім алынатын таным объектісі мен субъектісінің әрекеттесуі. Білім әрқашан тәжірибелік ақпараттық сипатта болады. Егер белгілі бір идеяға практикалық қажеттілік туа қалса, онда олар университет зертханалары мен кафедраларға қарағанда өндірісте, практикада тез жүзеге асырылады. "Білім" терминінің үш аспектіде қолданылатынын естен шығармау керек: — бірдеңені істеу, жүзеге асыру үшін хабардар болуға негізделген білім мен машық қабілеттері; — кез келген танымдық мән бар ақпарат; — практикамен өзара байланыста болатын ерекше танымдық бірлік. Соңғы екі аспекті ерекше философиялық пән — таным теориясының (гносеологияның) зерттеу объектісін құрайды. Ғылыми негізделген әдістерді саналы түрде қолдану жаңа мағлұматтар алудың аса маңызды шарты болып табылады. Танымның даму процесінде ғылыми ойлау жүйесінің индукция, дедукция, талдау және жинақтау, аналогия, салыстыру, эксперимент, бақылау және басқа да әдістері жасалып, қалыптасты. Нақты ғалым түрлерінің арнайы әдістері де болады. Өйткені олардың зерттеу объектілеріне тән өзіндік ерекшеліктері бар. Философияның өзге нақты ғылымдардан айырмашылығы — мұнда танымның жалпыға ортақ әдістері жасалады. Бүкіл танымдық әдіс негізінде болмыстық объективті заңдылықтары жатады. Диалектикалық әдістің объективті негізін материалдық әлем дамуының неғұрлым жалпылама заңдылықтары құрайды. Бұл әдіс өзге ғылым әдістерін алмастырмайды, тек олардың жалпы философиялық негізі болып табылады және барлық салалардағы таным құралы ретінде қызмет атқарады.Ғылыми әдістің негізгі мақсаттары — объективтік ақиқатты ашу. Зерттеудің нәтижесі де, оған апаратын жол да, әдіс те ақиқат болуы қажет. Әдістің негізінде белгілі бір білімдер (ұғымдар мен заңдар) жүйесі жатады. Мысалы, әрбір элементтің өзіндік спектрі барлығын физика ғылымы ашқаны мәлім. Мұның өзі физикада бұдан бұрын қалыптасқан, спектрольдық анализ әдісі негізінде ғана мүмкін болды. Демек, әдістің ақиқаттылығы оның негізінде жатқан теорияның ақиқатына байланысты. Зерттелетін пәннің ішкі құрылымы өзіне сәйкес келетін әдіс болуын талап етеді. Алайда олардың арасында толық сәйкестік, абсолюттік тепе-теңдік бола бермейді. Әдіс пән ерекшелігі арқылы анықталғанмен, олар бір-бірімен қарама-қайшылықта болады. Әдіс пен пәннің толық сәйкес келуі субъектінің объектіге біртіндеп шексіз жақындауы нәтижесінде болуы мүмкін. 37.Ғылыми және ғылыми емес білімнің демаркациясы мәселесі. Ғылым философиясында, демаркация проблемасы ғылыми мен ненің жоқтығының арасындағы шекараның қайсысын нақтылауға қатысты. Осы пікірталастың жасына қарамастан және ғылыми әдістің негіздері неде екендігі туралы үлкен келісімге қол жеткізілгеніне қарамастан, осы күнге дейін ғылым деген не екенін анықтауға келгенде қайшылықтар әлі де бар. Біз демаркация проблемасының артында тұрған кейбір ағымдарды көреміз, оның философия саласындағы ең өзекті авторларын атаймыз. Демаркация проблемасы қандай? Тарих бойына адамзат жаңа дамыды табиғи процестерді мейлінше жақсы сипаттауға тырысу үшін білім, теориялар мен түсініктемелер. Алайда, бұл көптеген түсіндірулер берік эмпирикалық негіздерге негізделмеген және олардың шындықты сипаттау тәсілі толығымен нанымды емес. Сондықтан әр түрлі тарихи сәттерде ғылымды жоқтан анық айыратын нәрсе туралы пікірталастар басталды. Бүгінгі күні, Интернетке және басқа ақпарат көздеріне қол жетімділік тақырыпқа мамандандырылған адамдардың пікірін тез және қауіпсіз білуге мүмкіндік бергеніне қарамастан, шындық - ұстанымдар мен идеяларды ұстанатын адамдар әлі де аз емес астрологияға, гомеопатияға немесе Жердің тегіс екендігіне сену сияқты көптеген жылдар бұрын жойылған. Ғылыми және ғылыми болып көрінетін нәрсені қалай ажыратуға болатындығын білу бірнеше жағынан шешуші болып табылады. Жалған ғылыми мінез-құлық оларды жасаушылар үшін де, қоршаған орта үшін де, тіпті бүкіл қоғам үшін де зиянды. Бұл медициналық техниканың аутизмден зардап шегетін балаларға және дүниежүзілік қастандыққа негізделген басқа жағдайларға ықпал ететіндігін қорғайтын вакциналарға қарсы қозғалыс жалған ғылыми ойлардың денсаулыққа қаншалықты зиянды екендігінің типтік мысалы болып табылады. Тағы бір жағдай - климаттың өзгеруінен адамның шығу тегі басталып, бұл фактіге күмәнданатындар жаһандық жылыну сипатына зиянды әсерін бағаламайды. Карл Поппер және фальсификация Карл Поппер ғылымды ілгерілету үшін теорияны растайтын барлық жағдайларды іздеудің орнына қажет деп санады, оны жоққа шығаратын жағдайларды іздеңіз. Бұл, мәні бойынша, оның фальсификацияның критериі. Дәстүрлі түрде ғылым индукция негізінде жасалды, яғни егер теорияны растайтын бірнеше жағдай табылса, онда ол шындыққа сәйкес келуі керек деп ойлады. Мысалы, егер біз тоғанға барып, ондағы барлық аққулардың ақ екенін көретін болсақ, онда біз аққулар әрдайым ақ болатындығын айтамыз; бірақ ... егер біз қара аққуды көрсек ше? Поппер бұл жағдайды ғылым уақытша және оның, егер постулатты жоққа шығаратын нәрсе табылса, шындық ретінде берілген нәрсені қайта құру керек. Попперге дейінгі басқа философ Эммануил Канттың пікірі бойынша, пайым қазіргі білімге онша скептикалы да емес, догматикалық та болмауы керек, өйткені ғылым оны жоққа шығарғанға дейін азды-көпті сенімді білімді болжайды. Ғылыми білім сынақтан өтуге қабілетті болуы керек, шындыққа қарама-қайшы, егер ол тәжірибенің айтқанымен сәйкес келсе. Поппер белгілі бір оқиғаның қанша қайталанғанына қарамастан білімді қамтамасыз ету мүмкін емес деп санайды. Мысалы, индукция арқылы адам баласы күннің келесі күні шығатынын осы жайттың әрқашан болғандығы туралы қарапайым фактімен біледі. Алайда, бұл дәл солай болатындығына нақты кепілдік емес. Томас Кун Бұл философ Поппердің ұсынысы белгілі бір теорияны немесе білімді ғылыми емес деп анықтау үшін жеткіліксіз себеп деп санады. Кун жақсы ғылыми теория өте кең, дәл, қарапайым және келісілген нәрсе деп санады. Қолданған кезде ғалым тек рационалдылық шеңберінен шығуы керек, және сіздің теорияңыздан ерекшеліктер табуға дайын болыңыз. Ғылыми білім, осы автордың пікірінше, теорияда және ережеде кездеседі. Өз кезегінде, Кун ғылыми прогресс тұжырымдамасына күмәнданды, өйткені ол ғылымның тарихи дамуымен кейбір ғылыми парадигмалар басқаларын алмастырады, бұл өзінен бұрынғыға қарағанда жақсаруды көздемейді: сіз идеялардың бір жүйесінен екіншісіне ауысасыз, бұлармен салыстыруға болмайды. Алайда оның осы релятивистік идеяға баса назар аударуы оның бүкіл мансабында философ ретінде өзгеріп отырды, ал кейінгі жылдары ол аз радикалды интеллектуалдық ұстанымын көрсетті. 38.Ғылым құндылықтары. Ғылымды білім, қызмет және әлеуметтік институт ретінде талдау. Адам ойы таза теориялық білім деңгейіне көтерілуі үшін оның дәстүрлі практикалық бағытталғандығын бұзу қажет еді. Ескі сананы күйрету санаға тікелей әсер ету арқылы емес, сана бейнелеп отырған дүниені түбірімен қайта түсіну арқылы жүрді. Дүниеге деген жаңа көзқараста заттар адамға байланысты емес, объективті, заттар мен адам жеке-жеке, бір-біріне қатысты, бірақ тәуелсіз, нәрселер ретінде пайымдалды. Осындай ерекшелік көне гректерге тән еді. Ғылымды зерттеуші ғалымдардың бәрі дерлік ғылымның отаны көне Греция деп мойындайды. Гректер Египет пен Вавилон империяларында бірнеше жүзжылдықтарға созылған соғыстардан аман қалған, ұзақ уақыт ескерілмеген білімдерді қабылдап алды және жәй қабылдап қана қоймай, өздерінің ақыл-ойының, ойлау қабілетінің күштілігі арқасында өздерінің білімдерін қоса отырып жаңа дәрежеге көтерген, оларға абстрактылық және рациональдік сипат берген халық болды. Ғылым дамуының классикалық кезеңі ХVІ-ғасырдан басталды деуге болады. ХVІ-ғасыр — адам рухының қайта өркендеген кезеңі. Қалалардың көбеюі адамның сезімдері мен өмірлік құндылықтарының жаңа деңгейде дамуына оң әсерін тигізді. Университеттер пайда бола бастады, олар әлі күнге дейін ғылым ордасы болып есептеледі. Өркендеу дәуірінде елеулі ғылыми жаңалықтар дүниеге келді, осы кезеңде ғылым мен өнерді біріктірген ғұламалар өмір сүрді. Олардың бәрінің есімдерін және олар ашқан жаңалықтардың бәрін бірдей атап шығу мүмкін емес. Ең басты тұлғаларды ғана атасақ: Леонардо да Винчи (1452-1519) — ұлы суретші және қазіргі жаратылыстану ғылымының пионері; Николай Коперник (1473-1543) поляк астрономы, дүниенің гелиоцентристік жүйесін ашты; Джордано Бруно (1548-1600) — әлем біртұтас, шексіз, үнемі өзгеріп отыратын монадолардан тұрады деп тұжырымдады; Галилео Галилей (1564-1642) — Жер айналып отырады, дүниені математика, механика ғылымдарының, ақыл-ойдың көмегімен тануға болады деп пайымдады. Одан бергі ғылымдағы негізгі революциялық жаңалықтар — атом бөлшек-терінің ашылуы, атом бомбасының жасалуы, космосты игеру, ғылым же-тістіктерінің өндіріс саласына көптеп енгізілуі немесе ғылымның өндіргіш күш ретінде қарқынды дамуы, электроника және кибернетика салалары жетістіктерінің адамның өмір сүруін жеңілдету үшін қолданылуы, яғни, ғылымның адамның күнделікті тұрмысында кең орын алуы. Бұл классикалық кезең Галилей мен Пуанкареге дейінгі ХVІ-ХХ ғасыр-ларды қамтиды. Неоклассикалық емес қазіргі кезеңде ғылым жеке салаларға бөлініп кетті. Бұл құбылыс ғылымның дағдарысына әкеліп соқты деуге болады. Оның басты себебі — ғылымның басты мақсаты — жалпы дүние туралы білім жинау екендігі ұмыт болды және дүниені тұтас нәрсе деп қарастыру принципі естен шығарылды, әрбір ғылым өзімен-өзі болып кетті. Ғылымды зерттеу аспектілері. Ғылым философиясы. Ғылымды философиялық тұрғыдан зерттеу аса маңызды және ол ғылым мен ғылыми қызметті зерттейтін басқа пәндердің арасында ерекше, басты орын алады. Ғылымды зерттеудің әр түрлі жеке методтары мен арнайы ғылымтану пәндері қаншалықты профессивті және өзекті болғанымен, олар ғылымды философиялық тұрғыдан зерттеудің орнын баса алмайды. Философия ғылымды қоғамдық сананың белгілі бір формасы және адамның дүниеге көзқарасын анықтаушы теориялық сана ретінде, қоршаған ортаға қатынастың типі ретінде сараптайды. Ғылым социологиясы. Ғылымды идеяның дамуы, танымдық жүйе деп қарастырумен шектелмей, оны қоғамдық өндірістің түрі, әлеуметтік жүйе ретінде түсіну ғылым социологиясының пәнін анықтайды. Ғылымды социологиялық танып-білу үш саланы қамтиды: 1) ғылыми қызметтің ішкі құрылымы, немесе әлеуметтік институт ретіндегі ғылыми қызмет шеңберіндегі қоғамдық қатынастар; 2) ғылым және қоғам, ғылым мен қоғамның басқа компоненттері арасындағы өзара қатынас және өзара байланыс; 3) ғылымдағы адам 39.Ғылымдардың классификациясы: Аристотель, әл-Фараби, Ф.Бэкон, Жауап:Аристотель — ежелгі грек философы, Платонның шәкірті, Ескендір Зұлқарнайынның ұстазы, «адамзаттың бірінші ұстазы» деген құрметті атаққа ие. Ол ғылым мен парасаттың көптеген тақырыптарын жүйелі әрі жан-жақтылы зерделеп, жаратылыс пен өмірдің түрлі құбылыстарына нақты ғылыми зерттеулер жасап, артына сүбелі еңбектер жазып қалдырды Әл-Фарабидің эманациялық теориясы мұсылман философиясының бүкіл тарихымен екі жақты байланысты: ол теологиялық және философиялық ойдың алдыңғы бағыттарында орын алған ілімдерді өзінде біріктіреді, және өз кезегінде Әбу Насырдың соңынан ерген көптеген ғалымдар үшін теориялық түзілімдердің бастауы қызметін өзі атқарады. Өз ілімінде Әл-Фараби аспан мен ай асты мәселелерін біртұтас етіп біріктіреді Фрэнсис Бэкон (1561-1626) - ағылшын философы, ғылыми зерттеудің тәжірибеге сүйенген методологиясын ұсынған. Эмпиристік бағыттың негізін салушы, саяси қайраткер. Ұлыбритания лорд-канцлері, корольдан кейінгі екінші тұлғасы. «Білім - күш» деген қанатты сөз айтқан. 40.Г.Гегель, О.Конт. Жауап: Исидор Мари Огюст Франсуа Ксаве Конт (фр. Isidore Marie Auguste François Xavier Comte; 19 қаңтар 1798 — 5 қыркүйек 1857) − француз философы, әлеуметтанушысы, философиядағы позитивизм мектебінің негізін қалаушы. Ол «әлеуметтану» терминің ғылыми қолданысқа алғаш рет еңгізген. Әлеуметтану басқа да ғылымдар сияқты бақыланатын әлеуметтік құбылыстарды зерттеумен айналысады. Георг Вильгельм Фридрих Гегель (нем. Georg Wilhelm Friedrich Hegel; 27 тамыз 1770, Штутгарт — 14 қараша 1831, Берлин) — неміс философы, неміс классикалық философиясының және романтизм философиясының негіздеушісі. Йоһанн Готтлиб Фихте және Фридрих Вильгельм Йозеф Шеллингпен бірге неміс идеализмінің негізін қалаушы. 41.Шоқан Уәлихановтың ғылым философиясы. Жауап: Шоқан Уәлиханов 1835 жылы туған, 1865 жылы қайтыс болған. Қазақ философиясының тарихында Шоқан ғалым ретінде танылуы керек. Оның қырғыз эпосы "Манас", "Іле Алатау өлкесінің географиялық очерктері", "Қырғыздар туралы жазбалар", "Ыстықкөл сапарының күнделіктеріжәне басқа да тарихи, этнографиялық, социологиялық, психологиялық еңбектері мен еңбектері баға жетпес мұра болып табылады. 42.Қоғам өміріндегі ғылымның рөлін бағалаудағы қайшылықтар. Жауап: Ғылым – күрделі көп қырлы әлеуметтік құбылыс: ол қоғамнан тыс жерде пайда бола да, дами да алмайды, бірақ дамудың жоғары сатысындағы қоғамды ғылымсыз елестету мүмкін емес. Қазіргі әлемдегі ғылым мен ғылыми білімнің өсіп келе жатқан рөлі, бұл процестің күрделілігі мен қайшылықтары оны бағалауда екі қарама-қарсы позицияны тудырды - 20 ғасырдың ортасында қалыптасқан сциентизм және антисциентизм. Сциентизмді (грекше – ғылым) жақтаушылар «ғылым бәрінен де жоғары» және ол адам іс-әрекетінің барлық нысандары мен түрлерінде стандартты және абсолютті әлеуметтік құндылық ретінде жан-жақты іске асырылуы тиіс деп тұжырымдайды. Сциентизмге қарсылық білдіріп, антисциентизм – философиялық-идеологиялық ұстаным пайда болды, оның жақтастары олардың пікірінше, қоғамдық прогресті қамтамасыз етуге, адамдардың өмірін жақсартуға қауқарсыз ғылым мен техниканы өткір сынға алды. Ғылыми-техникалық революцияның шын мәнінде орын алған теріс салдарларына сүйене отырып, антисциентизм өзінің экстремалды нысандарында ғылым мен техниканы жалпы алғанда, оларды адамның шынайы болмысына жау және жат, мәдениетті бұзатын күштер деп санайды. 43.Адам және Ғалам. Зат әлемі. Жауап: Адам проблемасы философия ғылымымен құрдас десе де болады. Бұдан философияның өзі сонау көне замандардағы ойшылардың адам жөніндегі, оның дүниеде атқаратын қызметі мен алатын орны жөніндегі ой – толғауларынан туғаны дәлел болады. Бір нәрсенің сырын ашып, білу үшін алдымен адам бұл туралы ештеңе білмейтінін түсініп, соны іште де болса мойындау қажет. Біздің білуімізше, философияның мәселесі – бұл сананың, рухтың табиғатқа, материяға, субъективтің (адамның ) ішкі дүниесінің объективтікке (сыртқы дүниеге) қатынасы. Бұдан шығатын қорытынды: адамның сана – сезімі мен ақыл – ойының, тіл мен дүниетанымының және оны өзгерту қабілетінің өзін қоршаған ортаға қатысы қандай, табиғат пен қоғамның адамға, оның ішкі рухани дүниесіне тигізетін әсері қандай – оның бәрі философияның ең түбірлі және түбегейлі мәселелері болып табылыды 44.Адамды қарастырудың философиялық тәсілінің ерекшелігі. Жауап: Философиялық антропология адамның мəні арқылы табиғат, қоғам, таным туралы түсініктер жүйесін жасауға болады (Л. Фейербах, М. Шелер, Ф. Ницше, Н. Чернышевский жəне басқалары) - деп есептейді. Адам мəселесі философиядағы ең негізгі мəселе. Гректер адам өзін тану арқылы ғана философияшылдыққа салына алады, - деп айтқан. Философияның қай бөлімін алсақ та, онтологияны немесе гносеологияны, əлеуметтік философияны немесе этиканы, аксиологияны немесе праксиологияны - біз оны адам болмысы тұрғысынан қарастырамыз. Адамды танудың əдіснамалық негізі философиялық антропология болып табылады. Кең мағынасында қарастырғанда, философиялық антропология - бұл адамның табиғаты мен мəні, оның əлемдегі орны мен рөлі туралы ғылым. Тар мағынасында, философиялық антропология өзінің қалыптасуы үшін неміс ойшылдары М. Шиллер, Х. Плеснер жəне басқа да ойшылдарға мүдделі қазіргі философияның негізгі бағыттарының бірі. Адам деген кім? - деген сұрақ адам философиясының негізгі сұрақтарының бірі болып табылады. 45.Ежелгі Үнді діни философиялық ілімдердегі адам мәселесі. Жауап: Үнді философиясын зерттеуші ғалымдар философия ғылымының бастауы, бүкіл Шығыстың философиялық идеяларының қайнар көзі Үнді елі, ең бастысы — Үнді ойшылдары адамзатты осы күнге дейін толғантып келе жатқан мәселелерді көне заманның өзінде-ақ қоя білді деп есептейді. Бұл пікірлермен жалпы алғанда келісуге болады. Ежелгі Үнді қоғамы төрт варнаға бөлінді: брахмандар, кшатрийлер, вай-шьялар және шудралар. «Варна» сөзі «түс, қабық, бояу» дегенді білдіреді және әрбір варнаның өз түсі болды. Варна — тұйық жүйе, адамның варнадағы орны және әрбір варнаның қоғамдағы орны қатаң сақталынды. Мысалы, некелік қатынастар тек бір варнаның шеңберінде ғана жүзеге асырылуы тиіс, бір варнадан екінші варнаға өтуге болмайды және әрбір варнаның өкілдері кәсіптің белгілі бір түрімен ғана айналыса алады. Брахмандар — ой еңбегімен, кшатрийлер — әскери істермен, вайшьялар — жер өңдеумен, қолөнермен және саудамен, ал шудралар — қара жұмыспен шұғылданды. Атап өтетін бір ерекшелік — варналарға қатаң бөліну қазіргі заманғы Үнді мемлекетінде осы күнге дейін қатаң сақталып отыр. Біздің ойымызша, қазіргі заманғы Үнді мемлекетінің дамуын тежеуші факторлардың бірі осы болуы да мүмкін. 46.Конфуцийшілдік және даосизм жүйесіндегі адам мәселесі: ер және әйел бастамалары (Инь/Ян). Қытай мифологиясында Дүниенің екі бастауы – еркектік жағы - ян - ол жеңіл, ақшыл бөлшектерден, ал әйелдік жағы – инь – керісінше, ауыр, қараңғы түсті бөлшектерден тұрады. Олардың бір-бірімен әр-түрлі өлшемде қосылуы- бүкіл болмыстағы барлық заттар мен құбылыстарды құрайды. Даосизм ағымы Даосизм бағытының негізін қалаушы - Лао-Цзы (Vқ-Vғ.б.ғ.д.) “Даодецзин деген кітапта бұл кісінің айтқан ойларын оның оқушылары мен ізбасарлары қV-қққғ.ғ. жинақтаған. Лао-Цзы философиясының негізгі ұғымы – Дао- Қытай тіліндегі көп сөздер сияқты өзінің бойына әр-түрлі мағна сіңірген ұғым. Дао- бір жағынан, Дүниенің қайнар көзі, алғашқы негіз ретінде түсіндірілсе, екінші жағынан ол - аспан заңдылықтары, бүкіл Дүниедегі заттар мен құбылыстар оған бағынышты. Дүниенің негізінде жатқан Даоны біз мәңгілікті, өзгермейді, бітімсіз, танылмайды,- дейміз. Оған қаншалықты мұқият қарағанмен ол көрінбейді, зер қойып тыңдасақ - естілмейді, оған ат қояйық десек, қалай атарымызды білмейміз - оның аты жоқ. Ол – ешнәрсе, бейболмыс. Дао- бүкіл өмірге келетіннің терең қақпасы. 47.Антикалық философия тарихындағы адам бейнелері (Пифагор, Платон, Эмпедокл, Протагор, Сократ, Аристотель). Жауап: Сократ, қоғамдағы ізгілік пен зұлымдық жағдайы туралы көрініс адамдардың ізгілікті өмір үшін ратификациялады, олардың арасында әділ қарым-қатынас құруды насихатталады, моральдық мінез-құлық идеялар қорғады және біртұтас тұлғалық дамуы үшін қажеттігі туралы өзінің ой білдірді. Ол адам мен оның жанының білу сияқты философиялық білімнің негізі болып табылады деп сенген. Платон мемлекет еңбек бөлiнiсi туралы пайымдаулар бірқатар білдірді. мінсіз саясатының барлық мүшелері ол философтар, жауынгерлердің, қолөнершілер, құл, оның ішінде арнайы разрядтар бөлінеді. Олардың әрқайсысы өз функциялары қоғамның өздеріне жүктелген орындайды. Осыған сәйкес, теңсіздік мемлекеттің құрылғының негізгі қағидаттарының бірі жарияланды. Әлбетте, қоғамда адамның ролі мен орны туралы осындай түсінік құл-меншік мемлекеттің идеологиясы ретінде Платон идеологиялық ұстанымын көрініс. Адамның табиғаты мен мәнін түсіну кезінде Аристотель өзінің алдындағы адамдардан кетті. Адамның бір жағынан, бір жағынан, бөлінбейтін нәрсе ретінде, ал екінші жағынан, «саяси жануар» ретінде «саяси жануар» ретінде қарастырылды. «Саясатта» ол адамның осындай анықтамасын береді: «... адам, табиғаты бойынша, саяси болу» [4]. Сонымен қатар, ер адамның мәнін түсіну кезінде Аристотель әлі күнге дейін идеалистік лауазымдарда қалды, өйткені адам саясаты, әлеуметтік қызметке емес, өз табиғатынан алынды. Адам туралы осындай қайшылықты идеялар көптеген ежелгі грек философтарымен сипатталды. Олардың көпшілігі табиғат құрамында адамды санайды. Сонымен бірге, олар олардың пікірінше, олардың және басқа да тіршілік иелерінің арасында болған айырмашылықтарды атап өтуге тырысты. Адамды әлеуметтік болып санау кезінде қоғамдағы адамдардың өмірлік маңыздылықтарының ерекшеліктерін ашуға үрдіс болды. Ежелгі грек философиясында болғанымен, адамның табиғаты мен мәні туралы көптеген құнды сезімдер толық түсінік пен негіздеме алмады, олар келесі дәуірдің философиялық ойының дамуына оң әсер етті
48.Христиандық антропология: адам Құдайдың бейнесі ретінде (Әулие Аугустин, Акуинолық Томас). Жауап: Христиандық антропология адамды Жаратушының өзіне тектес тудырған Құдайдың жаратқан санаға ие туындысы деп анықтайды. Православиелік антропология апологетика мен патристика, исихазм мен неополамизм сияқты діни ілімдерде көрініс табады. Нақ осында ХІХ–ХХ ғасырлардағы орыстың діни философиясының антропологиялық тұжырымдары қарастырылады, олар: соборшылдық философиясы, софиология, персонализм, гегельшілдік, рухани-академиялық философия. Христиандық антропология теологияның негізгі қағидалары: әлеуметтік статусының қандай екеніне қарамастан, кез келген адам жаратушының жердегі көрінісі; адамзатың түбі бар; адам жердегі тіршіліктен бас тартып, Иисус Христостан үлгі ала отырып, жаратушыға махаббат жолымен өзін өзі жетілдіруге ұмтылуы тиіс. Бұл қағидалар орта ғасыр философиясының мазмұнынан, оның негізгі өкілдеріАвгустин Аврелий мен Томас Аквиноттың ілімдерінен айқын көрінеді. Әулие Августин ең басты қарастырылатын мәселесі космос емес, жеке адам мәселесі. Оның өмірін екі кезеңге бөлуге болады: дінге дейінгі және дінді қабылдап, Құдайға деген сенім оның өмірін түгел өзгертті. Акуинолық Томастың негізгі тұжырымдамалары: Сенім мен ақылдың көмегімен жүзеге асырылатын таным процесінің тәсіл әдістерінің ортақ жақтары көп. Сенім де, ақыл да бір затты Құдайға және ол жаратқан дүниені танып біледі; Екі тәсіл де бірін бірі жоққа шығармайды, толықтырып отырады. Адам Құдайға тәуелді болғнымен, оның ақыл ойының салыстырмалы автономиясы бар; Екі тәсілді де Құдай жаратқан , сондықтан өмір сүру құқықтары бірдей. жүктеу/скачать 96,31 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|