Фонетика жєне оныњ салалары
екпін немесе сөз екпіні
жүктеу/скачать 0,56 Mb. Pdf көрінісі
|
Фонетика дарис.
- Бұл бет үшін навигация:
- (музыкалы немесе тоникалық
| екпін
немесе сөз екпіні деп аталады. Сөз ішіндегі арнаулы бір буынның оқшауланып күшті айтылуын екпін дейміз. Екпін, негізінде, екі түрлі болады: 1. Фонациялық ауаның қарқынымен (күшімен) байланыс-ты екпін; мұны лебізді (немесе динамикалық ) екпін дейміз. 2. Дауыс ырғағымен (дауыс тонымен) байланысты екпін; мұны үнді (музыкалы немесе тоникалық ) екпін дейміз. Тілде кей уақыт квантатив (мөлшер) екпін де болуы мүмкін. Мұның ерекшелігі – бұл екпін түскен дауысты дыбыс басқа да- уыстылардан созылыңқы айтылады. Дауысты дыбыстың созы-лыңқылығы арнаулы бір фонологиялық мәнге ие болмаған тілде басқа екпінмен барабар квантитативті екпін де бола алады. Қазақ тілі дауыстылары созылыңқылығының фонематика-лық мәні жоқ. Сондықтан екпін түскен дауысты аздап болса да кватитативті түрде де айтылады: лебізді (динамикалық) екпін негізгі болады да, кватитатив соған қосымша болады; өйткені лебізді екпінге ие дауысты дыбыс екпін түспеген дауыстыларға қарағанда сәл созылыңқы айтылады. Тілдердің көпшілігі лебізді екпін тобына жатады. Бұл топ-қа қазақ және басқа да түркі тілдері кіреді. Лебізді екпінді экс-пираторлық екпін деп те атайды. Бұл терминологияны жақтау-шылардың пікірінше, екпін түскен буынды айтқанда фонация-лық ауа мол шығарылуға тиісті. Соңғы кездегі зерттеулер нәти-жесінде бұл пікірдің қате екендігі анықталды. Лебізді екпінге ие тілдер: екпіні тиянақты тілдерде екпін сөздің, көбінесе, арнаулы буынына түседі, екпіні тиянақсыз тіл-дерде екпіннің арнаулы (белгілі) буынмен байланысуы шарт болмайды. Сөз бен сөздің шегін бөліп, жігін ажыратудың бір жолы осы дауыс екпінімен тығыз байланысты. Лебізді екпін кей тіл- дерде сөздің морфологиялық мағынасын айқындайды: мука –ұн, мука – қайғы, т.б. Қазақ тілінде сөз екпінін өзгерткеннен сөз ма-ғынасына онша нұқсан келмейді. Тіліміздегі екпінді өзгерткен-нен сөздің дағдылы айтылу мәнері өзгеруі мүмкін, бірақ сөз ма-ғынасы орыс тіліндегідей бүтіндей өзгере қоймайды. Демек, орыс тіліндегі екпіннің тиянақсыз болып, қазақ тіліндегі екпін-нің тиянақты болып келуі бұл екі тілдің өздеріне тән ерекшелік-терімен байланысты. Лебізді екпін мағына айқындаушы, сөз айқындаушы болып екіге бөлінеді. Қазақ сөзіне тән басты ерекшеліктерінің бірі – сөз ішінде бір буынның басқа буыннан сәл ерекшеленіп, оқшауланып ай-тылуы. Ғалымдардың пайымдауынша, екпіннің мынадай түрлері бар: * жүктеу/скачать 0,56 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|