Творческая биография Абая. - Алма-Ата: Наука, 1957. - С. 266. 43 Әуезов М

172
Біз қуанып кеттік. Әкем үйден шыққан соң, молда әлгі 
кітапты алды да, бас жағын оқыды, кітап қолжазба екен. Біз ол 
кітапты көшіріп алып оқи бастадық. Басқа кітаптарға көп көңіл 
бөлмейтін болдық. Өйткені бұл жаңа кітаптың тілі ұғымды, 
сөзі түсінікті, ыңғай ақыл айтып отыратын жақсы кітап бол-
ды. Кейіннен байқасам, сол кітап әкемнің «Ғақлия» атты қара 
сөзбен жазылған кітабы екен. Біздің молдадан бұл кітапты 
естіген басқа молдалар да келіп, көшіріп алып, өз шәкірттеріне 
оқытып жүрді»
44
.
Абай «Қара сөздерін» басқалар үшін жазғанын дәлелдейтін 
келесі бір факт мынадай: «Сөздердің» бірқатары (12, 13, 32,
43-сөздер), әсіресе 38-сөз жалпы көпшіліктен гөрі, оқырман-
дардың белгілі бір тобына арналған. Мысалы, 12, 13-сөздерін 
«иман» дегенді қалай ұғыну керек деп, иманды уағыздайтын, 
бірақ оны теріс ұғатын, теріс ұғындыратын дін қызметкерле-
ріне немесе жалпы «иманмен ісі бар» адамдарға арнайды. 
32-сөзін «білім-ғылым үйренбекке талап қылушыларға» жаза-
ды. Сірә, бұл жерде бастапқы шағын ғана білім-ғылымды емес, 
жоғары білім-ғылымды терең меңгерсем дегендерге айтқан 
насихаты болса керек. 43-сөз деп берілген философиялық 
этюдті де кез келген оқырман түсіне беретіндей емес. Бұл да 
қалың жұртшылықтан гөрі, «жибили, кәсіби нәрселердің» 
сырын білмек болғандарға арналған сияқты. Ал 38-сөзіне 
келсек, мұнда автор «адам ұғлының мінездері» туралы айта-
ды, сонымен қатар «хаким атына дұспан», «хүкім шариғатты 
таза білмейтін ишандармен» айтысады, сондықтан бұл сөздің 
адресаттарының бірі де солар.
Абай 12, 13, 32, 43, 38-сөздерін белгілі бір әлеуметтік топтар-
ға арнап жазған деген пікірімізді олардың тек мазмұны ғана 
емес, тілі де дәлелдейді. Абай тұсындағы қазақ мәдениетінде 
«кітаби тіл» деп аталған жазба тіл араб, парсы сөздерін мо-
лынан пайдалануға бейім тұрды. Абайға келсек, ол өлеңдері 
мен «Қара сөздерінің» көпшілігінде қазақтың жалпыхалық-
тық тіліне әбден сіңіп, қалыптасып кеткендері болмаса, өзге 
кірме сөздерді, дәлірек айтсақ, шеттілдік сөздерді сараң 
44
Абай әңгімелері (ел аузынан алынған) // Қазақ ССР Ғылым академиясы Орталық 
кітапханасының қолжазба қоры. - 1950 ж.

173
қолданған. Ал жоғарыда аталған шығармаларында ислам діні 
оқуына, философияға қатысты араб сөздерін жиі қатыстырады, 
бұларда тіпті арабша тұтас сөз тіркестері мен сөйлемдері де 
қыстырылған. Қазақ грамматикасына тән емес нормалардың да 
дені көрсетілген «Сөздердің» үлесіне тиеді.
Демек, Абай «Қара сөздерін» «қойын дәптері» ретінде тек 
өзі үшін жазбай, басқалардың оқуы үшін де жазған екен. Оның 
өзінде де жалпы оқырман көпшілікпен қатар, олардың белгілі 
бір тобына арнап жазғандарын да көреміз.
Сірә, кейбір зерттеушідердің Абай прозасын өңделмеген 
жазбалар болу керек деулеріне негіз болған оның стилі (тілі) 
болу керек. Әрбір өлеңі жұп-жұмыр, «айналасы тегіс келген», 
қазақтың көркем сөзінің сом алтындай асылы болып танылған 
Абайдың жаңа дүниесі – қара сөзінің кейбірі сөйлеу тіліне 
жуық қара дүрсіндеу болып көрінсе, 38-сөз сияқты туынды-
сы «шағатайшылау», «кітапшалау» болып қабылданған болар. 
Ал зер сала қарастырсақ, бұл екі сипаттың екеуінің де уәжі 
(мотиві) бар: сөйлеу тілі стилін автор өзі әдейі таңдаған, бұған 
«Қара сөздерінің» жазылу себептері мен арнаған адресаттары 
мәжбүр еткен.
Қысқасы, қымбат қазына – Абай «Қара сөздерінің» тек 
мазмұны ғана емес, тіл өрнегі де қазақтың сөз өнерінде ала-
тын орны бар елеулі кұбылыс екенін танып, оны осы тұрғыдан 
зерттеу үшін алдымен бұл туындылардың жанрлық сипатын 
айқындап алу қажет, өйткені әдебиеттің әр жанрының өзіне тән 
функционалдық стилі, ол стильдің өзіне хас тілдік белгілері бо-
латынын білеміз.
Абайтанумен айналысқан кейбір зерттеушілердің пікірін-
ше, «Қара сөздердің» көпшілігі сюжетсіз жазылған көркем 
әңгіме, яғни көркем проза
45
. Б. Кенжебаев Абайдың прозасын 
Салтыков-Щедриннің шығармаларына ұқсайды деп табады. 
Абай «Қара сөздерін» арнайы зерттеген X. Сүйіншәлиев олар-
ды көркем прозаға жатқызбай, жай прозаға (сірә, жай проза деп 
ғалым прозаның көркем әдебиеттен басқа түрлерін атаған бо-
луы керек) жатқызады да, «прозаның шағын алты түріне» топ-
45

жүктеу/скачать 6,92 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: