Ген кәнігі эпитеттің үстіне жапырағы қуарған

174
тайды. Публицистикалық жанрда деп тапқандары – 1, 2, 3, 14, 
24, 26, 29, 33, 41, 42-сөздері және «Біраз сөз қазақтың қайдан 
шыққаны туралы» деген шығармасы. Қалғандары прозаның 
өсиет ғақлия (поучительные рассуждения) тасдиқ (утвержде-
ние), нақыл, тұспал сөз, кеңес, әңгіме (беседа), көркем проза 
элементтері бар түрлеріне жатады деп бөледі. Бірақ автор ай-
та-айта келе: «Абай прозасында публицистика сарыны басым», 
– деп түйеді
46
. М. С. Сильченко: «Қара сөздер» көркем прозаға 
жата алмайды, өйткені бұл «Сөздердің» әрқайсысында бірнеше 
жанрдың элементтері бар», – дей келе, олардың бірқатарын 
публицистикалық сипатта, ғылыми проза стилінде жазылған 
шығармалар деп табады 
2
.
Абайтанудағы орны ерекше зерттеуші Мұхтар Әуезов те 
Абай прозасының жанрлық сипаты туралы: «Жалпы алғанда, 
Абайдың осы «Қара сөз» дейтін мұралары көркем прозаның 
өзіне бөлек бір алуаны болып қалыптасады...», – дегенінде, 
біріншіден, Абай прозасының көркемдік құндылығын көреді, 
екіншіден, таза көркем проза жанрына жата алмайтын «өсиет-
толғауларын» басқа бір жанрда жазғанын атайды. Басқа жанр 
дейтініміз – публицистикалық жанры ма, ғылыми-баяндау 
жанры ма, немесе тағы басқасы ма – ол Абай прозасының 
жанрлық ерекшеліктерін жан-жақты зерттегеннен кейін 
тұжырымдалатын жайт екендігі білінеді.
Абай өзінің прозалық мұраларымен, сөз жоқ, қазақ әде-
биетінде бұрын болып көрмеген соны жанрларды бастады. 
Ол Ыбырай Алтынсарин новеллаларымен бірдей емес, бірақ 
мұнда көркем прозаның элементтері мүлде жоқ деп айтуға 
тағы да болмайды. Адамның жақсы-жаман мінез-құлықтары 
туралы жазған «Сөздері», Мұхтар Әуезов айтқандай, үлкен бір 
көркем повесть не романдағы кейіпкердің толғана сөйлеген 
монологі бола алмайды деп кім таласар еді. Монолог – 
«Сөздерге» әсіресе «Осы ақылды кім үйренеді, насихатты кім 
тыңдайды?», «Біреулер Құдайдан бала тілейді, ол баланы не 
қылады?», «Тірі адамның жүректен аяулы жері бар ма?» де-
ген сияқты сұрақтардан басталатын, күңіреніп отырып қойған 
өңкей риторикалық сұраулы сөйлемдерден тұратын «Сөздерін» 
46
 Сүйіншәлиев X.
 
Абайдың қара сөздері. - Алматы, 1956. - 150-б.

175
жатқызуға болады. Сократ хакімнің сөзі (27-сөз) мен Ақыл, 
Қайрат, Жүрек – үшеуін айтыстырған 17-сөзі – нағыз көркем 
проза стилінде жазылған шығармалар.
«Қара сөздердің» көпшілігі қоғамдық-публицистикалық 
және ғылыми баяндау стилінде жазылған деген пікірді біз де 
қуаттаймыз, оларды көпшілікке арналған публицистикалық 
мақалалар, эсселер, очерктер деп тануға болады. Бұлардың 
сөз ететін тақырыптары да публицистикалық туындыларға 
сыйымды: прозашы Абай 6, 8, 9, 10, 14, 23, 26, 29, 33, 39, 40, 
41, 42, 43-сөздерінде «ел мінездерін» сөз етеді, адамгершілік 
моральды үгіттейді (14-сөзде), адамды бұзып аздыратын салт-
тарды көрсетеді (33-сөзде), елді тағылым-тәрбие түзер еді,
ол жоқ дейді (41-сөзде), еңбексіздікті, жатыпішерлікті сынай-
ды (42-сөзде). Ал публицист Абай 12, 13, 27, 35, 38, 45-сөз-
дерінде дін мен мораль тақырыбын қозғайды. Абай дінге 
адамгершілік моральдың, тәрбиенің құралы деп қарайды. 
Мұсылманшылықтың өзіндік үгітін айта отырып жеткізбегі – 
адамгершілікке шақыратын ақыл сөздер.
Қысқасы, «Қара сөздер» – Абайдың қай тақырыпты қозғаса 
да, түгелімен дерлік ағартушылық идеясын ұсынған, мораль-
мен тәлім-тәрбие жайындағы ой-толғамдарын баяндайтын 
публицистикалық шығармалары. Сонымен қатар бұл туын-
дылар тілі мен стилі жағынан толыққанды шығармалар 
екенін баса айтамыз. Олардың көбі – дидактикалық әңгіме, 
философиялық толғаныс, психологиялық, филологиялық этюд 
болып келетін публицистикалық жанрдағы соны бастама-
лар, тарихи очерктердің алғашқы ұлттық тілдегі үлгісі. Ұлы 
Абайдың сан қилы еңбегінің бір қыры да – осы жерде.
Енді Абай прозасындағы стильдік белгілер қандай және 
оның көркемдік өрнегін көруге бола ма деген сауалдарға жауап 
ізделік.
Өлеңдерінің идеясы қалың оқырман мен тыңдаушыларға 
жетпей жатыр-ау деп күмәнданған ақын сол ойларын бар-
ша жұртқа түсінікті қарапайым тілмен айтып бергісі келген 
дедік. Бұл ойларын баяндауда таңдаған мәнері – оқырманы-
мен әңгіме-дүкен құру екенін Мұхтар Әуезов жақсы көрсет-
кен. Бетпе-бет отырып әңгімелесу стилін қалағандықтан, 

176
«Қара сөздердің» тексінде ауызекі сөйлеу нормалары: дау-
ыс ырғағына құрылған сөйлем түрлері, тыңдауға жағымды 
ұйқасты сөздер мен ырғақты қатарлар көзге түседі. Мысалы, 
1-сөзінің өзінде-ақ интонацияға құрылған, яғни
ауызша айтып, 
құлақпен тыңдауға лайықталған сөз орамдары бар. Жоғарыда 
осы шығармадан келтірілген текстегі: 

жүктеу/скачать 6,92 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: