Абай шығармаларының тілі. - Алматы, 1968. - 305-308 бб. 48  Сауранбаев Н

180
тілі» атты еңбегімізде айтылған ойларымыз бен жасаған тал-
дауларымызды бастан-аяқ қайталамай, Абайдың прозадағы 
тіл кестесіне, дәлірек айтсақ, ойын қара сөзде көркем тілмен 
баяндау мәнеріне қатыстырып сөз айтсақ, мыналарға оқырман 
назарын аударамыз.
Төл сөзді конструкцияларды да, құрмалас сөйлемдерді де 
Абай кейде 
деп 
дәнекеріне аяқтап отырады:
«Сартты көрсе, күлуші еді: ... бұтадан қорыққан, көз 
көргенде әке-үке десіп, шығып кетсе, қызын боқтасқан, «сарт-
сұрт» деген осы 
деп. 
Орысқа да күлуші еді: ауылды көрсе, 
шапқан, жаман сасыр бас орыс 
деп. 
Сонда мен ойлаушы едім, 
ей, Құдай-ай, бізден басқа халықтың бәрі антұрған екен 
деп...
»
Бұлар төл сөзді құрылымдар болса, мына мысалдарда 
құрмалас сөйлем компоненттері орын алмастырып тұр: 
«
Көзді, 
мұрынды (жаратушы) ауызға жақын жаратыпты, ішіп-жеген 
асымыздың тазалығын көріп, исін біліп ішіп-жесін деп...»
Сірә, сөйлемдерді бұлайша құрғанда, Абай, бір жағынан, 
өзіне дейін жиі қолданылып келген тәртіптен де шығып
кете 
алмағанын танытса, екінші жағынан, шығармашылықтың өзі 
үшін жаңа түрі – қара сөзбен жазуға барған Абай сөз өнерінің 
осы қалыбының дұрыс ұсынылуын да көздеген деп батыл 
айтуға болады. Оған дәлел жоғарыдағыдай ауытқушылықтарға 
қарағанда, жалпы тіл заңдылығына негізделген дұрыс 
құрылымдардың жиірек қолданылғандығы. Мысалы: «Әуелі 
бұл ісімді бұл ісімнен асырайын 
деп... 
өнер арттырайын 
деп, 
түзден 
өнер іздемейді. 
Осындай қастарға өзім өтімді болсын 
деп, 
қызметке, болыстық билікке 
таластық
»
.
Абай прозасында сөйлемдердің табиғи тәртіппен дұрыс 
құрылуы нормаға айналған деп санаймыз. Бұл құбылыс Абай 
кезеңіндегі өзге жазба дүниелер тілімен салыстырғанда айқын 
сезіледі. Бұл – Абайдың қазақ жазба тілінің прозадағы норма-
ларын белгілі бір жүйемен дұрыс қалыптастыруына саналы 
түрде қызмет еткенін көрсетеді.
Абайдың прозалық тіліндегі және бір ерекшелікті айтпай 
кетуге болмайды, ол – толықтауыш бағыныңқы етіп ұсынылуға 
тиісті сөйлемнің баяндауышы ашық райда келіп, мағына 
жағынан сабақтас, ал тұлғалануы жағынан салалас сияқты 

181
болып және бағыныңқы компонент басыңқыдан бұрын келіп 
құрылған сөйлемдер. Мысалы: «
Ақыры ойладым: 
осы ойыма 
келген нәрселерді қағазға жаза берейін, ақ қағаз бен қара сияны 
ермек қылайын...»
Бұл сөйлемнің әдеттегі грамматикалық норма бойынша 
құрылымы: «Ақыры осы ойыма келген нәрселерді жаза берейін 
деп ойладым»... болуы керек. Автор басыңқы компонентті 
әуелі айтып алады. Бұл тәртіп мына сөйлемдерде де анық 
байқалады: «
Һәмма ғаламға белгілі данышпандар әрқашан 
байқаған: 
әрбір жалқау кісі қорқақ, қайратсыз тартады». 
Мұның да қалыпты құрылысы: «Әрбір жалқау кісінің қорқақ, 
қайратсыз тартатынын һәмма ғаламға белгілі данышпандар 
әлдеқашан байқаған»... деген түрде болуға тиісті еді.
«Қара сөздерде» бұл типтес сөйлемдер 5-6 жерде кездеседі. 
Абай шығармашылығы мен тіліне көп үңіліп, көптеген 
құбылысты жақсы байқап, құнды пікірлер айтып кеткен 
үлкен ғалым – Құлмат Өмірәлиев прозаик Абайдың осындай 
құрылымды сөйлемдерін шағатай тілінің, яғни орта ғасырлар-
дан келе жатқан түркі жазба дәстүрінің көрінісі деп шамалай-
ды. Бұл дәстүрде екі сөйлемнің аралығына 

жүктеу/скачать 6,92 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: