184
Егер бірқатар «Сөздердің» тексінде араб сөздері, кейде
тіпті шет тілдік тұтас блоктар («сөз кесектері»: тіркестер мен
сөйлемдер) қолданылған болса, бұлар автордың олақтығынан
немесе «Қара сөздер» өзі үшін
жаза салған қойын дәптерлік
дүние болғандықтан емес, ұлы Абайдың сөз жұмсаудағы
ізденісінің тапқан амалдарының жемісі екенін көреміз.
«Қара сөздерді» жазуда Абай іздене білген, іздене отырып,
мұны құнды дүние ретінде тыңдаушы мен оқырман қауымға
әсерлі, әдемі етіп ұсына да білген. Бұл пікірімізді Абайдың бұл
күнде «Сөз» деп аталып, ал өзі тек нөмірлеп ұсынған (тіпті
дәлірек айтсақ, көшірушілер нөмірлеп реттеген) прозалық
шығармаларының көркемдік сипаты дәлелдейді.
Бұлардың
басым көпшілігін ауызша әңгімелесу мәнерінде ұсынған дедік,
бірақ бұл – қара дүрсін тілде баяндау деген сөз емес. Өйткені
қазақ халқының әлеуметтік өмірінде ауызша сөйлеудің мәні зор
болған. Шаршы топ алдына шығатын билер айтысы, ауыл, ел
басылардың, қадірлі үлкендердің ақыл-насихат сөздері, қазаға
көңіл айтып жұбату мен жақсылыққа тілеулестік білдірген
алғыс пен марапат сөздері, бата-тілектер ғана емес, өзара
байсалды әңгіме үстінде де ауыздан шығатын сөзге қазақтар
мейлінше мән берген.
Ауызша әңгімеге мұқият қарап, оның
әсерлі, әдемі шығуына күш салған. Міне, сондықтан Абай
оқушы мен тыңдаушы қауымға өзі «ойыма келген нәрселер» деп
жұпыны көрсеткенмен, шын мәнінде бүкіл дүниетанымдық,
философиялық, тәрбиелік мазмұнды ой-толғамдарын, ақыл-
насихатын «заманды түзетпек» пікірлерін қазақ «өнер алды –
қызыл тіл» деп санаған «жалпақ тілмен» «ақ қағазға» төккенде
жұртының ежелден қалыптасқан, әлеуметтік нормаға айналған
дәстүрін ұстайды: ауыздан шыққан сөздің әсем әрі әсерлі болу-
ын нысанаға алады.
Әсемдік пен әсерлілік эпитет, метафора т.б. сияқты көріктеу
элементтерінің қатысуымен ғана танылмайды. Бұл жерде по-
эзия мен проза текстерінің әрқайсысының өздеріне көбірек
тән болып келетін ерекшеліктері
бар екенін естен шығармау
керек. Прозада бірыңғай мүшелерді, бірыңғай бағыныңқы
сөйлемдерді жиірек келтірудің және олардың әрқайсысын
жалғау, шылаулармен жеке-жеке көмкерудің стильдік уәжі
185
болады. Абай «Қара сөздерінде» осы кұбылыс көзге түседі:
Мысалы:
Достарыңызбен бөлісу: