Ген кәнігі эпитеттің үстіне жапырағы қуарған
жүктеу/скачать 6,92 Mb. Pdf көрінісі
|
Кітаптар 25-36
| біреу
және бол - са деген сөздердің қайталануымен, кейінгісі – біреудің көңілі және мейілді деген сөздердің қайталанып келуімен жасалған. Бұл іспеттес құрылымдар Абай прозасында едәуір жиі ұшырасады. Қайталанатындар жеке мәнді сөздер де, шыла- улар да, модаль сөздер де болып келеді. Мысалы: «Өздерінің ырбаңы бар ма, гуілдегі бар ма, дүрілдегі бар ма – сонысы- нан дүниеде ешбір қызықты нәрсе бар деп ойламайды... Бай десін, батыр десін, қу десін, пысық десін » – әрдайым не түрлі болса да «десін» деп азаптанып жүріп, «демесін»-ді ұмытып кетеді... Соңғы сөйлемде қайталанып тұрған десін сөзі образ болып тұр: десін~демесін деген тұлғалар енді жай көмекші сөздер ғана емес, «десінге салыну, «демесін»-ді ұмыту сияқты адам қылығының атауына айналған. Келтірілген қайталама сөздердің барлығы да эмоция тудыру үшін қолданылған, олар 187 қатысқан күрделі мүшелер немесе сөйлем компоненттері сара- ланып, өздеріне назар аудартады. Қайталау тәсілін стильдік мақсатпен жұмсау тек бірыңғай мүшелер емес, шағын бір тұтас текске (абзацқа, шоғырға) кел- генде де қолданылған. Мысалы, Абай бірінші шығармасының өзінде бағу сөзін қайталау элементі етіп алады: «ер орта- сы жасқа келіп» қажып, жалыққаннан кейінгі қалған өмірін қайтіп, не қылып өткіземін дегенде айналыса алмайтын әрекет-харекеттерін санамалап атау үшін ел бағу, мал бағу, ғылым бағу, дін бағу, балаларды бағу деген тіркестер жасай- ды. Бұлардағы бағу сөзі – қайталама элемент, оны осы мақсатта жұмсау үшін номинативтік мағынасын ауыстырып, «айналы- су» (мал бағу), «басқару» (ел бағу), «шұғылдану» (ғылым бағу, дін бағу), «тәрбиелеу» (балаларды бағу) деген ұғымдарда жұмсайды, сондықтан бұл жерде бағу сөзін тура мағынасында тұрғанда тіркесе алмайтын сөздермен тіркестірген, тіпті мал бағу деген фразаның өзі жалпы тілдік мағынасында емес, әдетте мал бағу «малды күтіп, өсіріп, өндіру» болса, Абай ай- тып отырған мал бағу «жалпы шаруашылықпен айналысу». 22-сөз деп аталатын шағын шығармасынан үзіктер келтір- сек, мынадай сөйлемдерді оқимыз: «Дәл осы күнде қазақтың ішінде кімді жақсы көріп, кімді қадірлеймін деп ойладым... Байды қадірлейін десең... Мырзаларды қадірлейін десең... Болыс пен биді қадірлейін десең... Мықтыны құрметтейін десең... Есті кісіні тауып құрметтейін десең... » деген сөз- дерден басталған абзацтар болып құрылған. Мұнда тексті шоғырларға (абзацтарға) бөлу бар, яғни айтылмақ ойды па- раллель бөліктерге ажыратып ұсыну тұтас тексті текше-текше етіп реттеп жеңіл қабылдауға мүмкіндік беріп тұр. Жеке сөйлемдер мен абзацтардың бір сөзден немесе біртектес тіркестен (мал бағу, ел бағу, дін бағу сияқты), біркелкі тұлғаланған сөйлемнен не сөйлем компонентінен (байды қадірлейін десек, мырзаларды қадірлейін десек деген сияқты) басталуы сол текстің анафоралық құрылыммен берілуі деуге болады. Ал анафора – көріктеу құралдарының бірі. Қайталаулардың Абай қолданған және бір түрі – текстің өн бойын біркелкі сұраулы сөйлемдермен құру болып келеді. |