Ген кәнігі эпитеттің үстіне жапырағы қуарған
-тын жұрнағының -тұғын
жүктеу/скачать 6,92 Mb. Pdf көрінісі
|
Кітаптар 25-36
| -тын
жұрнағының -тұғын варианты, -дай жұрнағының -дайын түрі, -ған-нан+соң деген жұрнақты- шылаулы тіркестің -ғасын түрінде бірігіп, ықшамдалған түрі, мен, да шылауларының менен, дағы варианттары – поэ- зия тілінде бұрында, қазір де қатар қолданылатын бір-біріне «кезекші» элементтер. Қазіргі проза тілінде бұлардың бір ғана (көбінесе ықшам) варианты норма (немесе актив) болса, өлең тілінде бұлардың екеуі де – әдеби норма. Өлең өлшеміне, ұйқасына қарай, буын саны артық болса, ықшамы жетпей жат- са, толығы дегендейін, бірінің орнына екіншісі еркін қолданыла береді. Ал кейбір ықшамдауларды тек поэзия тілі көтереді. Мысалы, тура толықтауыш қызметіндегі табыстан өзге септік жалғаулары мен тәуелдік жалғауын түсіріп қолдану – проза тілі үшін нормасыздық болар еді, ал өлеңде: Екеуінің ақ сауыт Шығыршықтан сөгілді («Қобыланды»), – тәрізділер көп болмаса да кездеседі. Мұнда «екеуінің ақ са- уыты» болса керек еді. Сондай-ақ көсемшенің -ып жұрнақты түрінің тиянақты сөйлем баяндауышы болып келуі тек поэзия тіліне сыяды, бұл – прозада қазірде мүлде жоқ тәсіл. Синтаксис саласында поэзия тілі ықшамдаудың едәуір тәсілдеріне ие. Сөйлемде баяндауыштың түсіріліп айтылуы 237 – проза тілінде мүлде жоқ құбылыс, ал өлең тармақтары бұл тәсілді едәуір мол пайдалана алады. Мен, сен, біз, сіз, сендер де- ген есімдік бастауыштары жасырынған толымсыз сөйлемдерді де өлең синтаксисі әлдеқайда жиі қолданады, егер бұл есімдік бастауыштар сөйлемге қатыстырыла қалса, көбінесе стильдік мәніболады. Ықшамдауға ұқсас құбылыс – сыйыстыру тәсілі де қазақ өлеңінде проза тіліндегіден қолданылу жиілігі жағынан да, амалдары жағынан да молдау, басым түседі. Өткен шақ көсемше тұлғасы арқылы ұқсас сөйлемдерді бір синтаксистік тұтастыққа ұйымдастыру прозада да бар, бірақ поэзияда бұл әрі жиі, әрі көлемді. Бұған классикалық үлгі ретінде зерттеушілер Махамбетгің атақты «Ереуіл атқа ер салмай» деген өлеңі мен Абайдың «Оспанға» деген шығармаларын көрсетеді. Сөйтіп, сыйыстыру тәсілі қазақ өлеңінің синтаксистік құрылысын белгілейтін элементтердің бірі болып табылады. Міне, жалпы қазақ өлеңінің, оның ішінде Абай өлеңінің синтаксистік құрылысын танып-білуде осы аталған жайттарды талдап, сөз етеміз. |