Ген кәнігі эпитеттің үстіне жапырағы қуарған
жүктеу/скачать 6,92 Mb. Pdf көрінісі
|
Кітаптар 25-36
| -ып
/-іп жұрнақты көсемшеден жасалған қимыл-сын бағыныңқыны өзгелер тәрізді Абай да жиі пайдаланған: Терін сатпай, телміріп, көзін сатып, 105 Теп-тегіс жұрттың бәрі болды аларман (I, 28). Қарсы алдына жымырып келтірем деп, Ақ тымақтың құлағы салтақ-салтақ (I, 35). «Күз» өлеңінің үш шумағының, «Қараша, жел тоқсан мен...» өлеңінің бес шумағының 3-тармағы – осы тұлғамен жасалған қимыл-сын бағыныңқылар. Шумақтың 3-жолы бағыныңқының шартты, себеп-салдарлы, қарсылықты түрлері де болып келгені Абайда аз емес. Жалпы өлеңді сөйлемде бағыныңқы мен басыңқының орын тәртібі әдеттегіден ауысып келе беруі – заңды құбылыс. Бұл Абайда да бар. Сонда 3-жол басыңқы, 4-жол бағыныңқы болып та орналасады: Терең ой, терең ғылым іздемейді, Өтірік пен өсекті жүндей сабап (I, 67). Кейде ыстық қан басып кетеді оны, Дөңбекшіген түндерде тыншыға алмай (I, 227). Шумақтың соңғы жолдарының синтаксистік құрылысында олардың сабақтас құрмалас болып байланысуынан, біздің есебіміз бойынша, Абайда сан (жиілігі) жағынан кем түспейтін құрылым – екі жолдың бір жай сөйлем болып келуі. Бұл – Абайда система. Мұндайда 3-жол 4-жолдағы сөйлемнің жай- ылма бір-ақ мүшесі болып құрастырылады. Ол мүше бастауыш та болуы мүмкін. Әрине, буын саны едәуір үлкен бір жолға бір ғана бастау- ышты орналастыру үшін ол көбінесе эпитет-анықтауыштармен (кейде бірыңғай) беріледі: Қырмызы, қызыл жібек бозбалалар Оңғақ бұлдай былғайды, бір дым тисе (I, 38). 105 Осы жерде және әрі қарай мысалға келтірілген жолдар – шумақтың 3-4-тармақтары. 280 Өзі қысқа, өзі асау тентек өмір Арттағыға бір белгі қойса нетер? (II, 106). Немесе: Біздің доспыз, асықпыз дегеніміз – Жалғандықтан жасалған көңіл жүгі (I, 56), – деген сияқты күрделі конструкция да болып келеді. 3-жолы тұтас бір-ақ анықтауыш болып келген шумақтар да бар. Мұндайда ол анықтауыштар не бірыңғай (бірнешеу) бо- лады немесе есімше тұлғадан жасалған болады, ал есімшелер сөйлемнің қай мүшесінің қызметін атқарып тұрса да, етістіктік кейбір белгілерден айырылмайды, яғни оның алдында меңгерілген есімдердің (тұрлаусыз мүшелердің) қолданылуы жолды толтыруға кең мүмкіндік береді. Мысалы: Жүрегімді кескілеп сатып жүрген Арсыздарды досым деп неге аяймын? (II, 113), – дегенде 3-жол – 4-жолдағы арсыздарды деген толықтауыш- тың күрделі анықтауышы, оның қазық сөзі сатып жүрген деген есімше тұлғасы өзінің алдына бір толықтауышты (жүрегімді), бір пысықтауышты (кескілеп) қабылдап, бір тармақты бір өзі алып тұр. Мұндай конструкцияларды құ- рауда Абайдың есімше, сын есім тәрізді тұлғаларды жиі субстантивтендіре беретіндігінің де әсері бар. Күрделі немесе бірыңғай бастауыш пен анықтауыштардың бір тармақ құрауы – қазақ поэзиясының синтаксисінде Абайдан бұрын да, соң да қолданылған тәсіл. Ал Абайда толықтауыш мүшені бір жолға орналастыру да едәуір жиі қолданылған. Бұл – Абайға дейінгі 11 буынды өлең синтаксисінде кемде-кем. Ілік жалғаулы анықтауыш пен меңгерілген толықтауыштар жеке бір жолға орналасқанда, оның келесі тармақпен синтаксистік жақындығы тіпті тығыз болады (екі жолдағы бір-біріне қатысты мүшелерді курсивпен көрсеттік): Арын сатқан мал үшін антұрғанның Айтқан сөзі құрысын, шыққан үні (I, 29). Іші – алтын, сырты – күміс сөз жақсысын Қазақтың келістірер қай баласы? (I, 66). Мұндай жағдайдағы бір жолға берілген тұрлаусыз мүше келесі жолдағы өзіне қатысты мүшеге жақын тұру тенденция- 281 сын ұстайды, сондықтан тұрлаусыз мүшенің өзі (не негізгі сөзі) мүмкіндігінше тармақтың соңына орналасады да оны меңгеріп тұрған мүше келесі жолдың бас жағында болады: Әншейін күн өткізбек жүктеу/скачать 6,92 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|