Ген кәнігі эпитеттің үстіне жапырағы қуарған
жүктеу/скачать 6,92 Mb. Pdf көрінісі
|
Кітаптар 25-36
| қосқан иті өзгеден озып барып
ұстаса, есі шығып бір қуанады (193-26) (1). Біреу бай болса, (2) біреу кедей болса, (3) біреу ауру, біреу сау болса, (4) біреу есті болса (5) біреу өсер болса... (199-28). Қолымыздағыны үлестіріп талатпасақ, біз де өзіндей болмасақ, безеді екен (161, 5). Біреу өлтіремін ден қорқытса да, мың кісі мың түрлі іскер естсе де, соған айнып, көңілі қозғалмастай берік болу керек (173-13). Жоғарыдағы баяндауыштары -ып жұрнақты көсемшемен жасалып, сыйыстырылған сөйлемдер де осыған мысал бола алады. Бір қызық жай – Абайдағы бірыңғай бағыныңқы компонент- тердің өзі кейде өз ішінен күрделеніп, сабақтас, салалас кон- струкцияларды қоса жасалған болып келеді: (1.) Кедей көп болса, ақысы кем болар еді, малдан айрылғандар көбейсе, қыстауы босар еді деп, (2) мен ананы кедей болса екен деп, (3) ол мені кедей болса екен деп, әуелде ішімізбен қас сағындық (155-3). Мұнда 1-бағыныңкының өзі 4 жай сөйлемнен, оның өзінде шартты бағыныңқылы екі құрмалас сөйлемнен құралып тұр. 3) Аралас құрмалас, яғни сабақтаса, салаласа байланысқан конструкция: Кімде-кім ішінен керекті сөз тапса, жазып алсын я оқысын, керегі жоқ десе, өз сөзім өзімдікі дедім де, ақыры осыған байладым (152-1). Ол болыс болғандар өзі қулық, арамдықпенен болыстыққа жеткен соң, момынды қадірлемейді, өзіндей арам, қуларды қадірлейді, өзіме дос бо - лып, жәрдемі тиеді деп [егер] қас болса, бір түрлі өзіме де залал жасауға қолынан келеді деп (156-3). Бұл жасқа келген - ше, жақсы өткіздік пе, жаман өткіздік пе, әйтеуір бірталай өмірімізді өткіздік: алыстық, жұлыстық, айтыстық, тар- тыстық – әурешілікті көре-көре келдік (151-1). 438 Бұл сөйлем аса күрделі екі компонентке бөлінеді: алғашқы Бұл жасқа келгенше, жақсы өткіздік пе, жаман өткіздік пе, әйтеуір бірталай өмірімізді өткіздік деген бөлігінің өзі – аралас құрмалас, тұтас сөйлемнің екінші сыңары алдыңғы сыңардың мағынасын айқындай, детальдай түседі, оның өзі ішінде бірыңғай мүшелері бар, екіншісі біріншісін қоры- тындылай құрылған салалас құрмалас болып келеді: алыстық, жұлыстық, айтыстық, тартыстық – әурешілдікті көре-көре келдік (151-1). Абай прозасындағы логикалық ой тәртібі дұрыс сақтала жасалған бұл күрделі конструкцияларды ауыз әдебиетіндегі мына сөйлемдермен салыстырсақ, аса зор айырмашылықты байқаймыз: (1) Күн көретін қорегі күнде қапқанды құрушы еді, (2) күнде бір суыр алушы еді, (3) соны қорек қылып жату - шы еді (Лютш, 58). Мұндағы құрмаласу тәсілі баяндауыштары бірдей тұлғада жасалған ыңғайлас жай сөйлемдердің сырттай тіркесе айтылуы арқылы болып тұр. Немесе: Ертеде бір кемпір мен шал болыпты. Олардың баласы жоқ екен. Бір күні екеуі бала іздеп жылап отырса, отқа көмген қаны бала болыпты. Ол баласының атын Қамбарбай батыр қойыпты (Васильев, 24). Бұл үзіндіде бір-ақ күрделі конструкция бар, ол да – екі ғана компоненттен құралған ең қарапайым құрмалас сөйлем. Біздіңше, ауыз әдебиетіндегі күрделі конструкцияларға тән нәрсе – жеке компоненттердің сөйлем мүшелерімен (тіпті тұрлаулы мүшелермен де) толық жабдықталмайтындығы. жүктеу/скачать 6,92 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|