Ген кәнігі эпитеттің үстіне жапырағы қуарған
жүктеу/скачать 6,92 Mb. Pdf көрінісі
|
Кітаптар 25-36
| ға + сын
түрінде жиірек қолданылады: болғаннан соң > болған соң > болғансын > болғасын. Соңғы варианттың жиі қолданылуы – тіпті соңғы жылдардың жемісі. Әйтпесе ре- волюциядан бұрынғы, әсіресе XIX ғасырда хатқа түскен жазу нұсқаларында, көбінесе, толық түрі (болғаннан соң), немесе шығыс септігін түсірген жартылай толық түрі (болған соң) кездеседі. Мысалы: Кемпір бұ қызды тысқары шығарады, шығарғаннан соң қыз бұ жарық дүниені көріп онан бойы балқып есі ауып қалды (Радлов, III, 64). Манағы қарт ба - зардан қайтып келгеннен соң осы жігіттен аманат қойған ақшасын сұрады (Лютш Киргизская хрестоматия. - Ташкент, 1883. - С. 31). Бұған барайын десем, қайығым жоқ болғанан соң, қынымды қайық қылып, пышағымды ескек қылып, аралда тұрған биеме барсам, құлындап қалыпты (Лютш, 48). Кұс өзі жарақаттанған соң қызды қоя берді (А.В.Васильев, 5). Арша баялышты бек сүймепті түсі қара болған соң (Литературное приложение газеты «Дала уалаяты». - 1889. - №3). Әрі қарай фонетикалық ықшамдалудың келесі сатысын байқаймыз: Мені беске келгенін, бізге қойшы есебінде жүр- ген Савельичке тапсырды (А.С.Пушкиннің «Капитан қызы» шығармасының 1903 жылғы аудармасынан). Ал Абай прозасында мұның бір-ақ сатысы – шығыс септігі түсірілген түрі (ған+соң) қолданылады, не толық, не одан әрі ықшамдалған түрлері кездеспейді: Орысқа қараған соң да орыстың өнерлерін бізден олар көп үйреніп кетті (158-2). Мұңдасып шер тарқатысар кісі болмаған с о ң, ғылым өзі – бір тез қартайтатұғын күйік (151-1). Жаманшылыққа бір елігіп 434 кеткен с о ң, бойын жиып аларлық қайрат қазақта кем бола - ды (175-14). Әуелі пенде болып жаратылған соң дүниеде ешбір қызық нәрсені көрмей жүре алмайды (177-15). Өткен шақтық есімшенің -ша жұрнағын жалғап, бағының- қының баяндауышы жасалуы да Абай прозасынан орын ала- ды: Осындай сөз танымайтұғын елге сөз айтқанша, өзіңді танитұғын шошқаны баққан жақсы (183-19). Сұрауын та - бамын, қалауын табамын деп жүріп қорлық пенен өмір өткізгенше, малды не жерден сұрау керек, не аққан терден сұрау керек қой (201-29). -ып жұрнақты көсемше Абай «Қара сөздерінде», көбінесе, қимыл сын бағыныыңқы сөйлемнің баяндауышын жасауға жұмсалады: Әрбір мастық бойдан оғатты көп шығарын, ақылдың көзін байлап, төңіректегі қараушылардың көзін ашып, ананы-мынаны дегізіп, бойды сынататұғын нәрсе екен. Сол уақытта есті кісілер үлкен есі шықпай, ақылды қолдан жібермей, бойын сынатпай жүктеу/скачать 6,92 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|